Асабліва цікава назіраць за дружнай сямейкай цяпер — у гняздзе ўжо колькі дзён ціўкаюць птушаняты. А як ластаўкі завіхаюцца каля сваіх немаўлят! З раніцы да вечара носяць ім розных мошак-казявак. Частуйцеся-гадуйцеся!
Вось прыселі на провадзе, каб перадыхнуць, і весела размаўляюць на сваёй птушынай мове. Шчабечуць у замілаванай згодзе, і нішто іх не турбуе.
Вера глядзела на птушак, прыхінуўшыся да плота, і нейкае дзіўнае пачуццё зайздрасці вярэдзіла яе думкі: «Ластаўкі, ластаўкі... I наша прозвішча такое ж. Ластаўка — птушка і Ластаўка — чалавек! Вось жа супадзенне! Толькі хіба параўнаеш іх жыццё і наша? I чаму ў нас такое прозвішча?»
Не ўпершыню яе цікавіла гэтая таямніца. Распытвала бацькоў пра дзеда з бабай. Дзед з вайны не вярнуўся, а бабка некалькі гадоў назад памерла, Вера помніць яе. А прадзед з прабабкай? Толькі адказ быў адзін: «Хто ж яго ведае... Гадоў вунь колькі мінула. Дзе той пачатак?»
Грузавік, які імкліва пранёсся па вуліцы, падняўшы за сабой бялёсы хвост пылу, прымусіў Веру перапыніць сваё назіранне за ластаўкамі. Яна перачакала, пакуль асеў пыл, і перайшла дарогу. Потым прайшла каля суседскага плота, за якім кусціўся густы вішняк, і неўзабаве збочыла да канюшні. Гэта быў самы блізкі шлях да ракі.
Воддаль стаялі могілкі. Вера зірнула туды, і яе позірк спыніўся на магутнай сасне з бусліным гняздом, што ўзвышалася над пагостам. Якраз гучна заклекатаў бусел і напомніў пра тую цёмную ноч, калі Вера несла Паўлікавы валасы, асвячоныя варажбіткаю. Успомнілася — калючай шыпшынай прака-цілася па спіне. I над усім прамільгнула белая здань няшчаснай Алесі ў лёгкім карункавым вэлюме, што саткалі залацістыя сонечныя промні. Дзіўны прывід сярод яснай раніцы... Ён з'яўляецца перад Верай пасля той ночы даволі часта. У самых розных і неверагодных праявах: хусцінкай-воблачкам, зялёнай сукенкай з крыламі кажана ці імклівай птушкай з тварам дзяўчыны. Альбо вялізнай ліловай кветкай, падобнай на ядзерны выбух... Як хваравітае трызненне, як страшны сон...
Калі Вера параўнялася з канюшняй, яе аклікнулі. Голас пачуўся з разнасцежаных дзвярэй, і яна спынілася. Гэта быў конюх дзядзька Макар.
— Хадзі сюды, Верачка. Бяда ў мяне, — сказаў узрушана, мусіць, і сапраўды здарылася штосьці вельмі нядобрае.
Вера абмінула калёсы, якія стаялі насупраць дзвярэй, і падышла бліжэй, ніякавата пазіраючы на конюха: «Што здарылася? Адкуль бяда?»
— Якая погань! — дзядзька Макар не мог супакоіцца. — Недавяркі... Да чаго дадумаліся! I як толькі іх зямля носіць?
Конюх гаварыў глуха і крыху хрыплавата, быццам пасля прастуды. Ды такі ўжо ў яго голас: і летась, і пазалетась, і вясной, і зімой. А запомніўся ён Веры даўным-даўно, яна яшчэ і ў школу не хадзіла. I той адчайны крык дзядзькі Макара чуецца ёй праз гады...
Тады аб'язджалі маладога жарэбчыка. Выгуляўся конік і як чорт ладану баяўся вупражы і аглобляў. Мусіць, разумеў, што аброць ды хамут пазбавяць яго такой святой вольніцы. Бачыў, як дарослыя коні з дня ў дзень цягнуць сваю лямку, нібы заклятыя, гарцаваў на выгане і не ўяўляў сябе зацугляным. Вольнаму — воля! Але і да жарэбчыка дайшла чарга: хопіць — адгуляўся.
Гэта быў самы чорны дзень у жыцці Гнядога. Канец вольніцы. Спачатку накінулі на галаву аброць, потым зацягнулі ў рот жалезныя цуглі. Ён не хацеў прыручацца, ён спадзяваўся на сілу свайго маладога цела.
Яго ганялі па кругу, да крыві разрываючы рот цуглямі, ганялі да поўнай знямогі. Гняды не здаваўся, станавіўся на дыбкі, ляцеў галопам, спрабаваў выскачыць з праклятага круга — і не мог. Яму не хапіла сіл вырваць лейцы з дужых рук чатырох чалавек. Гэта быў няроўны паядынак. Гэта быў канец.
Тут жа на яго, зняможанага і ўзмыленага, надзелі хамут. Гняды ўсё яшчэ спрабаваў супраціўляцца, змагацца за сваю свабоду Жарэбчыка люта білі: хто дратаванкай, хто лейцамі, хто нагамі або кулакамі... Пад бакі, у храпу, пад дых. Выбівалі вольніцу. Ні літасці, ні спагады... А вочы маладога каня сляпіла чырвонае полымя адчаю і дзікага болю. Крывавая пена закіпала на яго зубах і падала пад ногі, на здратаваны снег.
Гнядога падвялі да саней, паставілі ў аглоблі, дугу заціснулі сырамятнымі гужамі, засупонілі хамут. Ён ужо не выбрыкваў, не матляў галавой. Яго мокрыя бакі хадзілі хадуном. Яму было ўсё роўна: што будзе далей, чым закончыцца гэты чорны зімовы дзень.
Жарэбчык спачатку зноў стаў на дыбкі, калі яго балюча агрэлі дрынам па спіне. Аж аглоблі трэснулі. Але новы ўдар дратаванкай, які апёк пахвіну, прымусіў Гнядога закусіць стальныя цуглі і адным скачком рвануць наперад. Чацвёра дзецюкоў паспелі ускочыць у сані з дзікім пкам, толькі конюх дзядзька Макар паслізнуўся і няўклюдна асеў на снег, перамешаны з конскім калам.