На гэты раз Апанас Сяргеевіч так узрушыўся, што зняў свае акуляры і нейкі момант стаяў, прыкрыўшы вочы даланёй правай рукі. А потым ціха пачаў, нібы без сувязі з Верыным пытаннем.
— Вось я думаю пра слязінку дзіцяці... Пра тую самую слязінку, пра якую трывожыўся вялікі рускі пісьменнік. Пра адну-адзіную... А тут жа цэлае мора дзіцячых слёз пралілося, а можа, і акіян. Чаму ж усе абвінаваўцы Паўліка Марозава забыліся пра тую слязінку? I пра яго пакутніцкую смерць ад нажа забойцы... Які ж ён даносчык? Тады ж у краіне панаваў усеагульны данос: ішло паляванне на «ворагаў народа». Віжавалі, выследжвалі, падслухоўвалі, паклёпнічалі... I выкрывалі, і даказвалі, і абвінавачвалі. Уся краіна хварэла даносам...
А што Паўлік, у чым яго віна? Ды і ці быў той данос? У судовай жа справе доказу гэтага няма... Толькі каму патрэбны доказ? Чаму здарылася ўся гэтая трагедыя? Вось пра што трэба думаць... Няўжо нельга было абысціся без слёз і крыві? Хто ўзаконіў гэтае вар'яцтва? У імя чаго? Як жа людзі азвярэлі...
Апанас Сяргеевіч замоўк, адвярнуўся да акна. Маўчанне, гнятлівае і трывожнае, працягвалася мінуты дзве-тры. Вера адчувала ніякаватасць: «I навошта я са сваім пытаннем? Хіба можна ва ўсім гэтым разабрацца?»
Нарэшце дырэктар схамянуўся, падышоў да стала, паволі апусціўся на крэсла, уважлівым позіркам абвёў клас, уздыхнуў, паківаў сваёй сівой галавой.
— Суд над Трафімам Марозавым і лютае забойства Паўліка і яго браціка Федзі... Ці ж можна параўнаць два гэтыя палярныя факты? Хіба ж можна ставіць іх побач? Я ўпэўнены, Трафіма судзілі б і без Паўлікавых сведчанняў, рана ці позна... Тады ж быў такі ачмурэлы, дзікунскі час. Ішло вар'яцкае паляванне на «ворагаў народа» — праціўнікаў рэвалюцыі. А ці былі гэтыя праціўнікі? Хто іх прыдумаў? Ахвяра за ахвярай — на алтар яе вялікасці сусветнай рэвалюцыі, «за справу пралетарскай барацьбы, за справу камунізма». Я перакананы — Паўлік стаў ахвярай гэтай барацьбы. Расправа над ім — водгалас не толькі суда. I як жа трэба ўзненавідзець гэты свет, як знелюдзімець, каб узняць нож на дзяцей... Разумееце, такое немагчыма ўявіць, а тут... Чаму людзі дайшлі да такога дзікунства, чаму?
I зноў — маўчанне, зноў цяжкі роздум. Вера спрабавала ўнікнуць у хвалюючыя разважанні Апанаса Сяргеевіча, зразумець прычыну далёкай трагедыі і адчувала, што яна не зможа адчыніць жалезныя дзверы страшнай тайны. Ды і сам дырэктар у разгубленасці і недаўменні, і яму, чалавеку сталага веку, не ўсё ясна, далёка не ўсё...
— I майго бацьку арыштавалі ў трыццаць сёмым. А мне тады было пяць гадкоў. За што арыштавалі? Бацька настаўнічаў у вясковай школе на самай граніцы з Заходняй Беларуссю. Аднойчы прыехаў з раёна інспектар. Правяраў, распытваў і раптам убачыў, што партрэт Сталіна заседзелі мухі. Накрычаў на тату, абвінаваціў у знявазе правадыра... А праз некалькі дзён бацьку забралі... за сувязь з польскай дэфензівай. За шпіянаж... Знік мой тата, як і не было яго на белым свеце. Ні слядоў, ні магілкі... Так трагічна адгукнуўся ў лёсе нашай сям'і інспектарскі данос — подлы і паклёпніцкі. I яму паверылі, не ўсумніліся... А хіба Паўлікаву праўду правамерна называць даносам?
Вось, Вера, давай і падумаем над гэтым пытаннем, і паразважаем аб мужнасці, сумленнасці і звычайнай чалавечай годнасці. Не віна Паўліка, а яго бяда, што ён жыў у змрочны, чалавеканенавісніцкі час, які люта расправіўся з адважным хлопчыкам. I не ў геройстве справа... Паўлік Марозаў павінен застацца ў нашай памяці святым пакутнікам, а не грэшнікам... Ён сэрцам успрыняў светлыя ідэалы рэвалюцыі і не ведаў, што ёй здрадзілі людзі, якім верыў. Гэта мы сёння ведаем пра здраду, ведаем імёны сапраўдных ворагаў народа. А тады, у тыя далёкія трыццатыя?.. Гэта ж была эпідэмія, хвароба, ачмурэнне... Самім сабе не верылі, агаворвалі сябе і блізкіх, выдавалі-прадавалі... I не было даравання, літасці і спагады. Лютавалі інквізітары-вампіры дваццатага стагоддзя. За адно слова вялі на эшафот... Колькі ж слёз тады пралілося?! Ці ж мог хто падумаць пра адну слязінку? Падумаць і спыніцца...
Неяк занадта гучна зазвінеў электрычны званок у калідоры, і Вера заўважыла, што Апанас Сяргеевіч аж уздрыгнуў, быццам яго засціглі за чымсьці патаемным, недазволеным. Ён толькі сказаў:
— Усё, перапынак, — нават пра новую тэму не ўспомніў. Зноў зняў акуляры і прыкрыў вочы даланёй правай рукі.
Вучні ціха выйшлі з класа, без гоману і валтузні. Добра, што ў той дзень Боўдзіла лынды біў: абышлося без яго зубаскальства.
Вера затрымалася каля стала, нясмела папрасіла:
— Прабачце, Апанас Сяргеевіч, дарма я пра Паўліка запытала... Толькі вас устрывожыла...
— Верачка, — адразу ж ажывіўся дырэктар, надзеў акуля-ры, — нічога не дарэмна. Вельмі важнае тваё пытанне, вельмі... Гэта мы павінны прасіць у вас дараванне, на каленях прасіць. I ў вас, і ў Паўліка Марозава! Дзе ж ён, славуты гуманізм, калі судзяць забітага хлопчыка? I хто суддзі?