Ну гэта ўжо занадта — калі б не ад маці пачуў, то і не паверыў бы, што мая бабуля займалася самагонаварэннем. Не стрымаўся, спытаў наўздзіў уражана:
— Такі круцялюшны час — і гарэлка?!.
— Гарэлка — тыя самыя грошы. У старшыны конь быў, на адно плячо цягнуў, дык гэты добры чалавек як едзе — і дошкі вязе. Дзе толькі й браў — добрыя дошкі. Імі й абставілі зямлянку ўсяродку. Утульна стала. А без гарэлкі хто б дошак прывёз?.. I Граська недзе сабраў аполкаў, сабугорыў сеньчыкі. А там і пуньку для каровы прыбудаваў. I ў нашай лазенцы цяплей стала. А Жэнька разжыўся керасіну — салдаты далі, тут іх трактар гармату вялікую цягнуў за сабою... О, Жэнік быў гаспадарлівы: што ні знойдзе — дамоў нясе. Ну, гэты гаснічак запалілі — светла ў хаце. Мы назбіралі на пячышчы цэглы, і за адну ноч Граська склаў у лазенцы печ. Я свяціла яму гэтым гаснічкам. Ён усё да ладу давёў, і лазенка — у немцаў за нужнік была, таму і захавалася, можа, і не спалілі таму — стала хату нагадваць, бо ўжо з акенцам і сенцамі, дымок з коміна ўецца. Бацька не-не дый прыбяжыць двору. А як пачалі гэту іх часць рыхтаваць да бою, то ўжо так іх там загнятобілі, нікуды не пускалі. Нашае войска тут, а немцы — па той бок Проні. Перад боем Граська пераказаў, каб я прыйшла з дзецьмі да мамы, у Малінаўку, папрашчацца з ім. Дык я хлапцоў узяла, а дзевак пакінула дома. Там, у мамы, і старшына той быў. Такей красівы, маладзенькі. Казала Маруся, што ён з Восіпавай Кацяй любіўся. Але наўрад ці: можа, на Кацю пазіраў, а з ёй бавіўся каторую ноч. Да мяне ўнімацельны быў, як і свой ужо, радніўся. Дайжа так сказаў: «Чаму вы дачок не ўзялі?..» Спачуваў бацьку, што не ўсіх дзяцей пабачыць. Бацька пайграў троху, павесяліў нас, тады з вамі на печ залез і нешта ўсё гаварыў. Я зажурылася, а старшына гэты жартуе, Граську хваліць. I Маруся з ім тут. Я таксама капельку гарэлкі ўзяла, ці ўсё ж плакаць?!. Старшына і кажа бацьку: «Завязі сям'ю дахаты. Дачок пабачыш — і назад. Тры гадзіны табе даю». А ён жа, бацька твой, такі — заўтра, можа, у бой, а ні мяне, ні дзяцей сваіх, бачу, ні разу і не пацалаваў. Не любіў сюсюкання, хоць і знаю, што не глухі на ласкавае слова. Збоку паглядзець, дык як мы ўсё роўна нялюбыя, чужыя. Жаніўся чалавек — як правініўся, акурат не па сваёй хоці са мной жыве. Яно ж, калі падумаць, дык нам не было калі й любіцца.
Пазнаёміліся, помню, ля коней. Ен мяне ўбачыў, я — яго. Прывядзе коней сваіх, знойдзе мяне. Мы на Мішурышыным пагорку пасвілі, яны — на Усохскім паніззі. Сыдземся, коней асобна пасем, мілуемся. А як пабраліся — дома мой чалавек не стыкаўся: у вольны ад работы час то вяселлі йграў, то хрэсьбіны... Не-е, прайграла я ў сваім жыцці: адна радасць — дзеці, дзеля вас і жыву. А з мужам сваім у мяне ўзлёту не было. Ну вот нашто яму была Малання?
— Дарма вы так, мама... Няпраўда ўсё з Маланняй!
— А нашто было, калі прыехалі баброўнікі, транжырыць заробленыя грошы? Шафёру сто рублёў аддаў, той кажа: «Не хвалюйся, Андрэевіч, прышлю». I не прыслаў, забыўся. А хай бы ж тыя ўсе грошы мне аддаў, ад мяне шафёр дулю атрымаў бы... Дый калі я грошы яго бачыла? Ён жа і аднаго рубля не паклаў перада мной.
— Ай, мама... Не варта пра гэта. Помню, як бабровыя ловы скончым, мукі прывязём — і белы акрайчык пад рушніком бадай штодня на стале ляжаў. У школу вазьму скібку, стану на перапынку есці, дык сынок старшыні калгаса аж носам чмыхае. Усё дапытваўся, дзе мы такі хлеб купляем. Не верыў, што сваёй выпечкі.
— Во, не даеш матцы й слова сказаць... Не такі ўжо ён, бацька твой, і харашун. Даўся ў знакі.
— Які не харашун, як вы кажаце, але пра вас ніколі слова дрэннага не сказаў.
— Гэта ён табе не казаў... Ну, хопіць. Слухай, а то пачну блытацца і нічога не ўспомню. Ага... Пакуль біліся за Проню, людзей нашых наклалі многа — ляжалі, як снапы. У лясны шпіталь, гэты, што ў Трасцянцы быў, глыбока ў лесе, вазілі салдацікаў машынамі: і жывыя на саломе ляжаць, і мёртвыя, кроў цурком сцякае з кузава... Бацьку той раз не раніла, убярогся. Людзі бачаць: у Грашчыхі сенцы з дошак. Нехта ж, значыць, парупіўся. А таго не ведаюць, што мужык мой і печку склаў, і сенцы агораў. Прыйшоў з Трасліўкі бацькаў знаёмец, яшчэ даваенны, напрошваўся зрубіць хату. Я адмовілася ад яго паслуг, сказала, што ў мяне ёсць каму хатай займацца. А ён і кажа: «Ты й без Граські, во, нагнала самагонкі, і табе салдаты з лазні святліцу зрабілі».