Аднойчы, калі добра сцямнела на полацкіх вуліцах і пах начных кветак стаў асабліва адчувальным, у хату да ўдавы Катуніхі ціха пастукалі. Катуніха адклала ўбок лусту чорнага хлеба і цыбуліну, якімі вячэрала, нетаропка пабрыла да дзвярэй. Яна адкінула засаўку і прапусціла нечаканага госця ў хату, паднёсшы да ягонага твару лучыну, што выняла з зажыма ля бэлькі. Доўга ўглядалася ў яго.
— Чый ты, гаспадзіне? Не прызнаю.
У голасе яе не было ні страху, ні цікавасці. Алекса з болем глядзеў у некалі вясёлы, круглы, а цяпер змучаны і пастарэлы твар жанчыны, на яе цьмяныя вочы, дзе, здаецца, навек застыгла абыякавасць. Гаварылі, што перастараліся княжацкія цівуны, што памірала пад лазінамі ўдава, ды пасля, калі кінулі яе з поруба як мёртвую, падабралі жанчыну знаёмыя і адвезлі некуды ў лес — да жрацоў падземнага капішча Перуна. Але і там падлячылі ёй толькі цела, а нешта ўнутры зламалася ды так і не зажыло…
— Алекса я, Алекса. Ці помніш? Прыходзіў некалі да цябе, каб заручыны справіць. З дачкой тваёй. З Бярозай…
— Бярозай… — як рэха, паўтарыла Катуніха, і раптам ногі яе падкасіліся, яна ледзь не ўпала. — Няма яе. Забілі. Забралі. На смерць павезлі. Не ўбачу я болей дзіцятка роднага свайго ніколі. Ой-ёй, горачка!
Слёзы пацяклі па яе твары, але быў ён па-ранейшаму застыглы і невыразны.
— Я прывязу яе назад, — сціснуўшы зубы, прашаптаў Алекса. — Прывязу назад, і мы пойдзем жыць далёка адсюль, у Латгалію. А можа, у Кіеўскае княства. Я воін. Мне заўсёды знойдзецца гаспадзін. Воіны патрэбны заўсёды, бо, відаць, ніколі не перастануць знішчаць людзі адзін аднаго.
— Ты прывязеш назад Бярозу? Ты вернеш яе? Маю дачку, прыгажуню, адзіную надзею маю? — пільна ўглядаючыся ў яго, як вар’ятка, ускрыкнула кабета. — Тады едзь. Хутчэй едзь! Пакуль яна жывая, пакуль яе не заглынулі там басурманы-жываглоты. Едзь, чуеш? Зараз едзь!
Яна трэслася як у ліхаманцы. Ад абыякавасці не засталося і следу. Яна насілася па хаце, бязмэтна шукала нечага на паліцах, адчыніла скрыню. Але там было пуста, толькі на самым дне адзінока ляжаў сувойчык палатна. Удава схапіла яго, разгарнула.
— Вазьмі яго. Прадасі. Табе ж трэба на дарогу. А болей нічога няма ў мяне. О гора, гора! Няма нічога. Усё забралі, забралі, а мяне, мяне…
Яна зноў захлынулася слязьмі. Пасля выпрасталася, задумалася. Вочы яе загарэліся ліхаманкавым агнём:
— Ты хто? Нашто прыйшоў сюды? Няма, няма Бярозы, няма… А ты… Цябе падаслалі да мяне, ага, падаслалі! Каб ты выведаў, ці ёсць што ў мяне, каб забраць апошняе.
Яна выхапіла з ягоных рук скрутак, паспешліва паклала яго ў скрыню, замкнула яе і села на скрыню, дрыжучы ўсім целам.
— Не, не! Нічога не дам табе! Няма ў мяне нічога. Прэч ідзі, ідзі адсюль! Хто ты? Я не ведаю цябе. Не мучай. О, няхай заб’е цябе Род і парадзіхі за тое, што ты мучыш бедную жанчыну. У мяне забралі ўсё. Усё, чуеш?
Ён успомніў, як аднойчы пад Ноўгарадам такая ж худая, змучаная жанчына цягнулася за ім, павісшы на кані, хапала скрутак палатна, які ён забраў з хаты. Яна гаварыла гэтак жа, тыя ж словы былі ў яе, таму, відаць, што і сапраўды забраў ён апошняе. Але ж тады была вайна, тады ўсё гарэла, палымнела, і відовішча агню толькі весяліла іх, маладых. Яны рагаталі, гледзячы на тую бедную жанчыну, іх смяшылі яе пустыя грудзі, што, насычаныя сінімі жыламі, выглядалі ў выразе сарочкі. «Як у старой сукі», — насміхаючыся, крыкнуў дружыннік Мядзведзь, і яны, смеючыся, падхапілі. Нікога не закранула яе гора, яе слёзы. Можа, таму, што ведалі — прыйдуць наўгародцы, і гэтак жа будуць плакаць і цягнуцца за імі ў пыле дарог палачанкі, і тыя гэтак жа будуць рагатаць і паказваць на старыя грудзі, перавітыя сінімі жыламі… А летапісцы запішуць гэта проста: «прыйшоў Брачыслаў і павёў у Полацак мужоў і жонак без чысла мноства».
Яго ахапіў жаль да яе, і ён паспрабаваў растлумачыць:
— Я прывяду Бярозу, чуеш, маці? Я люблю яе. І мне нічога ад цябе не трэба.
— Тыя грошы… тыя грошы, што я атрымала, ад яе, ад яго, басурмана… іх забралі, так-так, забралі… Цівун і соцкі… Няма ў мяне нічога, хлопчык… І Бярозы няма…
Яна зноў заплакала, а ён апусціўся на калені:
— Блаславі мяне, маці… Ты блаславі, таму што праклянуць мяне свае, родныя. Прывыклі яны раскашаваць на мае грошы, прывыклі да цёплага жыцця. А ў мяне свой шлях. У мяне свая дарога, і яна ідзе ўбок. Можа, мяне смерць чакае там. Але, калі буду жывы, прывязу яе адтуль, надзену маністы на ягоную шыю!