Нармурад уважліва сачыў за тварам маладога чалавека.
— Кранула сэрца, але пасля зноў адпусціла? — запытаўся ён, і Алекса толькі кіўнуў галавою: так, праўда, радасць нібы толькі дакранулася да яго і тут жа пакінула, ён задумаўся пра другое, забыўся на прыгажосць вакол.
— Нічога. Галоўнае, што сэрца тваё жывое, — сказаў Нармурад і падняўся. — А я дык колькі жыву на свеце, а ўсё роўна радуюся, што свет такі прыгожы. Што кожнае стварэнне ў ім для нечага прыдумана…
— А гады — змеі і іншая брыдота — таксама для радасці прыдуманыя? А злыя ненавіснікі, а нечысць, што мучае людзей і штурхае іх на згубу?
Нармурад затрос галавой.
— Ты пасля мне гэта перакладзеш, Аль-Іса, — сказаў ён.
Алекса апамятаўся. Ён жа загаварыў на сваёй мове, забыўся! Але — як спатоліў на імгненне душу… Ён перакінуў праз плячо хурджун, пакуль Нармурад з намаганнем садзіўся на свайго осліка. Той пагнаў лапавухага наперад, і толькі калі яны прайшлі па прахалоднай, камяністай сцежачцы колькі часу, адказаў, нібы зразумеў, пра што казаў яго малады памагаты:
— У жыцці многа цёмнага і страшнага. А каму ж, як не чалавеку, змагацца супраць зла? Каб ён мог сябе па-сапраўднаму адчуваць шчаслівым. Пасля ночы сустракаць сонца вунь як радасна, так?
Алекса нічога не сказаў, і яны пайшлі далей. А сонца сапраўды імкліва ўзыходзіла над гэтымі маўклівымі гарамі, над камяністай сцяжынай, якая вяла наперад у вышыню, ад якой трохі пачало захлынацца неакрэплае сэрца Алексы. Сонца выпальвала начны холад з цяснін і зіхотна ззяла на чырванаватым, ружовым і цёмна-карычневым каменні скалаў, ад чаго здавалася, што падарожнікі трапілі ў нейкую зачараваную краіну. Крыкні — і ўсё наўкол адгукнецца, ажыве, заззяе пералівамі!
І хаця Алекса ішоў унурыўшыся, ён і праз многія гады ўспамінаў тую раніцу, калі сэрца яго ўпершыню пасля цяжкай хваробы зноў, хай і на імгненне, затрымцела радасцю быцця і святла. Ён запомніў гэтае сонца і буйныя ліловыя ягады, што абсыпалі вільготны куст, які цудам затрымаўся на краёчку каменнай скалы, дзе, здаецца, нішто жывое не магло б уцалець. Пазней добра паспытаў, што такое горны вецер, які тыднямі шліфуе каменне, і яно, непадатлівае, прымае самыя нечаканыя формы — такія, якія выдзьмуваюць у ім упартыя, бязлітасныя вятры. Праз многія гады ўспамінаў тую хвіліну таму што, незаўважна для яго, ён як бы нанова пачынаў свой круг жыцця. Тут, у гарах, нібыта прабіўся скрозь холад першы лісточак бярозы, першы ў халодным, яшчэ, можа, зімовым свеце. І ён сам, Алекса, быў ужо іншым, новым чалавекам, які перажыў многае, але не даў змагчы сябе цёмнай, злоснай сіле, што гатова была сцерці яго на муку, перамалоць і развеяць над гэтымі скаламі, каменнем, над гэтым асляпляльна ружовым мроівам, што залівала свет…
Аблокі цяпер ляжалі блізка да іх, яны былі цяжкія, вільготныя, і ўсё часцей ішлі дажджы, і слізготна было на вузенькіх сцяжынах, якімі яны забіраліся вышэй і вышэй у горы. Зіма даганяла іх, а яны хацелі абхітрыць яе, дабрацца да цёплага жытла раней.
Страшна было глядзець уніз — такімі маленькімі здаваліся рэчкі, што імкліва пеніліся, падаючы з вяршыняў. І ўсюды — каменне. Яно вільготна пералівалася чырвоным, зялёным, але найбольш было шэрага колеру. І Алекса адчуваў, што горы валодаюць нейкай сілай, яны нібы захопліваюць у свой палон, прымушаюць думаць па-свойму.
І то ідучы ўслед за Нармурадам, які ехаў на асле, то, у сваю чаргу, едучы самому, каб даць спачынак стомленым нагам, бо на другога асла грошай у іх ужо не было, хлопец успамінаў мінулае са здзіўленнем. Што ёсць жыццё? Яно круціць чалавека ці чалавек падпарадкоўвае яго сабе? Свая воля, свая ахвота была ў яго ці так наканавалі яму багі? Наканавалі і паклікалі ў дарогу, якую змераць вокам — і то робіцца балюча. Маці казала, што, калі насіла яго, надта ж часта снілася ёй дарога — чамусьці толькі цяпер успомнілася гэта, амаль забытае… Малога яго часта вадзілі ў храм Перуна — быў такі ля возера Валоўяга. Каменныя сцены, каменне таксама вялізнае, нябачанае — і свяшчэннае вогнішча, і барадаты жрэц, і таемныя словы, і духмяны дым, і чаканне цуду… Жрэц часта прадказваў будучае. Многае збывалася, а многае — не, і дзе ж дазнацца праўду? Аднойчы яго равеснік, Няжыла, тайком, каб не ўбачылі, дакрануўся-такі да свяшчэннага змея, які абвіваў драўляны разьбяны слуп. Змей тады быў вялы, як сонны — мусіць, была зіма. Але ён зашыпеў, падняў змяіную галаву з вострымі зубамі, і жрэц гнеўна сказаў, што Няжылу доўга не жыць. У тую ж зіму, катаючыся на санках, схапіў Няжыла агнявіцу, і праз колькі дзён яна яго згрызла, спаліла, як лучыну. А можа, то не змей быў вінны.