— Што, таўраскіф, упершыню бачыш гэткае? — прагучаў каля яго голас. Алекса павярнуўся. Тоўсты, з чырвоным загарэлым тварам і маленькімі хітрымі вочкамі чалавек глядзеў на яго, прыязна ўсміхаючыся. Усмешка ў яго была дзіўная — на яе адразу ж хацелася адказаць.
— Я палачанін, — на мове фарсі адказаў Алекса.
— Ну, гэта ўсё роўна. Так вас называюць візантыйцы, я ведаю. Давай лепей вып’ем, палачанін, сапраўднага віна. Дальбог, я заўсёды баюся, калі яны п’юць хаому — як вар’яты робяцца…
Алекса паглядзеў — і яму стала смешна. Праўда, трохі падобна да вар’яцтва.
Таўстун працягнуў Алексу чашу з чырвоным віном. Але адзін са старцаў — і калі толькі заўважыў? — каршуном кінуўся да іх, выхапіў чашу.
— Не апаганьвай светлага малення! — закрычаў ён. — Пракляты Ашавазда!
І ўсе ўзбурыліся, сталі выштурхоўваць таўстуна. Ён засмяяўся, пайшоў прэч, пахістваючыся.
— Мы яшчэ вып’ем з табою, праўда? — сказаў на развітанне Алексу.
Моцная кашчавая рука Нармурада мякка ўзяла за плячо, адвяла ў суседні пакой. Ён яшчэ помніў, як мурзатае дзеўчанё спалохана пасцяліла ля самых ног вузкую тоўсценькую коўдру, як пад голаў яму падсунулі падушку… А пасля забыўся сном — надзіва спакойным і добрым, як быццам нарэшце знайшлося месца, дзе можа ўволю пасмакаваць спатолі і цішыні.
Тады ішоў абан, восьмы месяц па іранскім сонечным календары, па-славянску ён бы называўся кастрычнік. Тут, у гарах, ён быў то ясна-сонечным, калі празрыстым рабілася неба і лёгкія перыстыя аблокі толькі зрэдку праплывалі ў недасяжнай вышыні, то хмурным, як бы зласлівым. У гэты месяц наліваліся тлушчам алені, зайцы і дзікабразы, якіх тут ніхто не чапаў, бо вялікім грэхам для кожнага, хто пакланяецца Заратуштры, было б спажыванне мяснога. Непадалёку, за суседняй гарой, жылі ўжо мусульмане, якія, наадварот, лічылі, што мужчына, які не паесць мяса, годны толькі на тое, каб замест жанчыны займацца прадзівам. Бывала, што іх паляўнічыя, гонячыся за горным казлом ці сернай, дабіраліся да самага кішлака, але людзі з Шырса не чапалі прышэльцаў, бо, як-ніяк! султан Шыхаб ад-даула Маудуд, які валадарыў у краіне, быў уладалюбным, ён не хацеў цярпець старадаўняй, але досыць варожай для мусульманства рэлігіі, і варта было прававерным мусульманам накіраваць скаргу на няверных… Але і самі суседзі-мусульмане добра ведалі, што, хаця султан Маудуд выража маленькі кішлак Шырс гэтак жа проста, як выразаў бы ён сваім славутым кінжалам галінку аргувана з куста, ад іх уласнага кішлака таксама застанецца толькі попел і тло, бо мужчыны з Шырса былі, як на падбор, высокія і статныя, як сапраўдныя воіны, а жанчыны славіліся нетутэйшай прыгажосцю. Шапталіся мусульмане — ці не ад паходаў Іскандзёра Двухрогага засталіся ў шырсаўцаў не падобныя да акружаючых асаблівасці?
Гэты месяц Алекса таксама запомніў назаўсёды. Запомніў, як назаўтра, калі прачнуўся, выйшаў на тэрасу і, пацягваючыся, паглядзеў навокал, нязвыклае пачуццё сваёй мізэрнасці перад велічнымі гарамі і адначасна радасці ад таго, што ён жыве і бачыць такое хараство, ізноў ахапіла яго. Ліловыя цені ў цяснінах, фіялетавыя і зялёныя плямы расліннасці і траў, вяршаліны магутных платанаў былі афарбаваны ружова-залацістым святлом, яно імкліва прыбывала, як прыбывала вада ў паводку — і раптам сонца ўстала з-за белых шапак гор, заліло гліняны ўтаптаны дворык, сточаныя часам калоны дома, цьмяна-жоўты дувал… Алексу захацелася ўстаць на калені, каб маліцца сонцу і ўсяму наўкол, і нешта падступіла да яго вачэй шчымлівае, пякучае. Халаднавата-духмянае паветра, што запоўніла грудзі, як бы выцясніла ўсе ўспаміны аб тым, што з ім было, настройвала на тое, што яшчэ будзе…
А ў далёкім Полацаку, хутаючыся ў старую адзежыну, пазіраючы на халодны дождж, што, не перастаючы, уперамешку са снегам сыпаўся і шаргацеў па сценах келлі, выводзіў начыста летапісец, чарнарызец Нікан, слова за словам, перапісваючы шчэ з лета напісанае з бяросты на пергамент, што захаваецца навечна:
«У се жа лета памрэ Брачыслаў, сын Ізяслаў, унук Валадзімер, і Усяслаў, сын яго, сядзе на стале яго. Яго ж нарадзі маці ад валхвавання: мацеры бо нарадзішы яго, бысць яму язва на галаве яго. І сказалі валхвы маці яго: „се язвенно навяжы на яго, насіць е да жывата свайго“. І носіць яго Усяслаў да сённяшняга дня».
Тое ж пісаў і кіеўскі летапісец Нестар, толькі дадаў у канцы: «Таму нелітасцівы ёсць на кровапраліцце…»
Памерла ўдава Катуніха, таму што не даваў ёй нячысцік, які ўсяліўся ў яе, ніякага продыху. Мучыў і мучыў жаласцю да згінуўшай дачкі, тачыў і тачыў сэрца. А сэрца чалавечае — яно мацнейшым бывае за валун, а і слабейшым за кацяня, якое лёгка прыдушыць пальцам… Раілі добрыя людзі ўдаве пайсці на далёкае капішча Перуна, што завялі выгнаныя з Полацака валхвы далёка ў лясах, называлі надзейныя людзі тое месца, але не слухала нікога жанчына, глядзела тусклымі вачыма і маўчала. І перасталі людзі да яе хадзіць, таму што калі не можа сама яна пазбавіцца хваробы і нечысці, ці ж можа дапамагаць іншым? Да таго ж закінула ўдава ўсю сваю няхітрую гаспадарку, карова зімою пала з галадухі, а ўраджай жа пшаніцы ў тым годзе моцна выпекла гарачыня. І згасла кабета ў сваёй курнай чорнай хаце, а знайшлі яе праз доўгі час і хутчэй пахавалі — так страшна мучыў бедную жанчыну нячысцік. Доўга яшчэ хадзілі па вуліцы чуткі, што разгулялася нячыстая сіла не на жарт, і ўсё прылятае душа Катуніхі на старое месца, шукае, а хто ж разнёс пасля па бярвенцы яе хатку. Скуголіць па начах каля двароў… Хрысціліся людзі, каяліся, што паквапіліся на тое бярвенца, бо давялося-такі ставіць свечкі ў царкве за ўпакой душы, а свечкі, як вядома, каштуюць грошы. А дзе возьмеш лішняе? Ну а ўсё-ткі, відаць, адмалілі душу — перастала лётаць па людзях дый па селішчы. Можа, стамілася і на тым свеце…