Чалавек кладзе пяро на стол і выцірае дрыжачай рукой спацелы лоб. Але, здаецца, пакуль нічога кепскага не напісана. Зараз жа гнюсны, ненавісны страх сьціснуў сэрца. Вось гэта і не спадабаецца! Яны адразу ж вырашаць, што ён ілжэ, ня хоча супрацоўнічаць па-сапраўднаму! А тады… Ён ужо пабываў у іх кабінетах і іхніх сутарэньнях. Смак крыві ў роце, кроў, якая цячэ з носу проста ў глотку, так, што захлынаешся… Перхаеш крывёй… Ходзіш у прыбіральню крывёй… Не, болей — ніколі! Урэшце, ня ён — іншыя ўжо даклалі… Успомні пра Скаловіча!
Пяро нібыта само скочыла ў зьнямелыя пальцы.
“Прафесар Нічыпаровіч вельмі хваліў верш Кадуры і сказаў, што беларусы — таленавіты народ, толькі, як гаворыцца ў казцы, начальства Бог заўсёды пасылае яму самае паганае”.
Павал Глебавіч схамянуўся і пераправіў літару “Б” у слове “Бог” на малую.
“Я не адобрыў слоў прафесара, нагадаўшы, што зараз нарэшце ўлада належыць народу. На гэта прафесар адказаў, што гэта вялікі зман, і на зьмену старым дыктатарам прыходзяць новыя, толькі менш пісьменныя, якім непатрэбная беларуская культура, да таго ж многія прыехалі з іншых краёў”.
Пяро на хвілю затрымалася. Што далей? Расьпісваць, як абурылі яго, даносчыка, словы прафесара? Няшчасны Нічыпаровіч… Але ж павінен быў гэты стары ідэаліст разумець, што сам наклікае сваю сьмерць! А Кадура… Ды ён жа правакатар! Як гэта раней не зразумелі! Вядома, ходзіць, гарлае, чытае вершы! Вось і на зборышчы ў Нічыпаровіча, гледзячы ў прыгожыя вочы Антаніны, прачытаў верш Янкі Купалы, да якога цягаецца, як галодны зяць да цешчы на аладкі:
Вар’ят… Правакатар… Але такі малады. Ён столькі мог бы стварыць… І яго кроў ляжа на гэтыя рукі…
Рукі сялянскага сына з Рэчыцкага павету, за здольнасьці вывучанага вясковым дзячком ды пасланага на грошы апякунства ў магілёўскую семінарыю…
Налецкі перагортвае ў памяці старонкі свайго жыцьця, нібыта рыхтуецца не забіць, а памерці.
З семінарыі, аднак, пайшоў не ў сьвятары. Пакуль жыў, здымаючы на мізэрную дабрачынную стыпендыю катух у мясцовага краўца, знайшоў у шафе Біблію на іўрыце, што належала яшчэ прадзеду гаспадара. І, ад цікаўнасьці і самоты, вывучыў па ёй, успамінаючы некалькі семінарскіх урокаў па старажытнагабрэйскім, іўрыт… Гэта была шостая мова, якой авалодаў веткаўскі “вундэр-кіндэр” — пасьля польскай, рускай, нямецкай, лаціны і грэчаскай. Беларуская ў гэты пералік, зразумела, не ўваходзіла… Што за мова? Грубая мужыцкая гаворка! Ад якой належала як мага хутчэй пазбавіцца, каб не выклікаць насьмешак адукаваных людзей.
Магілёўскія габрэі прыходзілі паглядзець на дзіва: шаснаццацігадовы беларускі хлопец вольна чытае Тору! Як можна даць такому таленту згінуць у глухой правінцыі імперыі? Скінуліся — хто колькі мог, ды яшчэ дадало грошай мясцовае таварыства прыгожай славеснасьці…І Пятрок апынуўся ў Санкт-Пецярбургскім універсітэце на аддзяленьні ўсходніх моваў. І ўжо славутым маладым вучоным, аўтарам трох манаграфіяў, дзясяткаў артыкулаў, мужам прыгажуні з сям’і піцерскага архітэктара змушаны быў наведаць родную вёсачку, загубленую між палескіх балатоў. Ехаў, каб атрымаць дазвол “обчества”, да якога па законе быў прыпісаны, як селянін, на “открепление” — каб мець магчымасьць працаваць настаўнікам… “Обчество” належала паіць, карміць дні тры, як на вясельлі, улагоджваць, каб далі грамадою згоду. А сусед-апівоха ўсё куражыўся над “вучоным”: “А вось не адпусьцім цябе! У паны захацеў! Заставайся з намі гной варочаць!”
Адпусьцілі… Потым была вялікая праца. Міжнародныя канферэнцыі, лекцыі, дыскусіі, змаганьне з цэнзурай. Адкрыцьцё Беларусі і яе мовы. Гістарычныя крыніцы, якіх дагэтуль упарта не заўважалі. Зборнік народных казак, за які яго маглі адны — спаліць на вогнішчы, як блюзьнера і сакрушальніка “устоев”, а другія — ушанаваць вечнай павагай і ўдзячнасьцю…
Не спалілі. Не ўшанавалі. Лаўравы вянок, як і цярновы, даецца толькі абранцам. А ён у душы так і застаўся звычайным сялянскім сынам — абачлівым, няўпэўненым у тым, што заўтра ня выгарыць ягоная ніва, не адбяруць ліхія паны апошнюю худобу... З пакрыёмым, агідным самому жаданьнем цалаваць у ручку таго, хто можа паслаць на стайню… Пасьля, можа, выйдзе мужык з панскіх пакояў ды сплюне, ці выдзера з плоту калаціну на панскую сьпіну… Але пакуль трэба бараніць сябе ды свой надзел, чаму б не схіліцца… Ён ненавідзеў у сабе гэта сялянскае, халопскае, у маладосьці, здаралася, трымаўся сярод сьвецкіх, бліскучых знарочыста годна, часам нават задзёрзка… Потым, калі зьявіўся дасканалы касьцюм, пенснэ, партфель з ангельскай скуры — гэта сталася залішнім. Інтэлігент да апошняй валасіны.