У мяне нічога, акрамя Леніна, няма. Калі вы адбераце ў мяне веру ў Леніна, што ў мяне застанецца? Што застанецца ад майго жыцця, ад майго юнацтва? Усё маё багацце — жалезны гэты ложак, які я купіў сорак гадоў назад, па-мойму, адразу пасля вайны, пісьмовы стол і кнігі. Зірніце: яны такія ж зношаныя, як і я. Я не запасіў рэчаў, мне нічога такога ў галаву не прыходзіла. Спачатку ваяваў за светлую будучыню, пасля яе будаваў. Хто абзаводзіцца лішнімі рэчамі ў ваеннай зямлянцы ці на будаўнічай пляцоўцы? Гэта было зусім іншае жыццё. Наша жыццё. Я разумею, што ў мяне няма аніякіх доказаў, акрамя ўспамінаў. Але яны не матэрыяльныя… Яны з галіны заклінанняў…
…Мы ўсе напаўгалодныя, напаўголыя. Але суботнікі ў нас — круглы год, і зімой таксама, у трыццаціградусны мароз. На маёй жонцы асенні палітончык. Мы грузім вугаль, цягаем тачкамі, мяхамі на сабе. Яна — цяжарная. Незнаёмая дзяўчына, што працавала побач з намі, пытаецца ў жонкі:
— У цябе такая лёгкая апратка. Цяплейшага чаго няма?
— Няма.
— Ведаеш што, а ў мяне два паліто. Было яшчэ добрае сваё, і ад Чырвонага Крыжа атрымала новае. Ты скажы мне свой адрас, я вечарам адно табе прынясу.
І ўвечары яна прынесла нам паліто, не старое, а новае. Яна нас не ведала, яна ўпершыню нас бачыла. І досыць было: мы — сябры партыі, і яна — сябра партыі. Мы былі як браты і сёстры. У нашым доме жыла сляпая дзяўчына, ад нараджэння сляпая, і яна плакала, калі мы не бралі яе на суботнік. Усе памерлі… Бальшавіцкае пакаленне ляжыць пад мармуровымі плітамі… І на плітах выбіта: сябра партыі бальшавікоў з такога вось года… Схадзіце на старыя могілкі ў нас у Ленінградзе (для мяне мой горад застанецца горадам Леніна, а не цара Пятра), у Маскве… З якога ты года ў партыі? Гэта было вельмі важна нават пасля смерці: якой ты веры.
Анекдот раптам прыгадаў. Тых гадоў анекдот… Чыгуначны вакзал. Людскі натоўп. Чалавек у скуранцы роспачна шукае кагосьці. Нарэшце знайшоў! Падыходзіць да другога чалавека ў скуранцы:
— Таварыш, ты партыйны ці беспартыйны?
— Партыйны.
Шэптам:
— Тады скажы: дзе тут сарцір?
Здаецца, я звар'яцеў… Што я расказваю? Я стаміўся… (Доўга маўчыць.)
…Першага бальшавіка я пачуў у сваёй вёсцы. Малады студэнт у салдацкім шынялі. Ён выступаў ля царквы, на плошчы:
— Цяпер адны ходзяць у ботах, другія — у лапцях, а як будзе Савецкая ўлада, усе будуць аднолькавыя.
— А што такое Савецкая ўлада? — крычаць вяскоўцы.
— А гэта будзе такі цудоўны час, калі вашы жонкі будуць насіць шаўковыя сукенкі і туфлікі на абцасах. Не будзе багатых і бедных. Усе будуць аднолькавыя. Усім будзе добра.
Мая мама апране шаўковую сукенку… Мая сястра будзе хадзіць у туфліках на абцасах… Хіба можна не палюбіць гэтую мару? За бальшавікамі пайшлі бедныя людзі, незаможныя. Іх было больш.
Вам гэта цікава? Тады слухайце далей.
Першага чырвонаармейца ўбачыў праз год. У васемнаццатым. У нашу вёску прыехаў харчаатрад, збіраць збожжа ў кулакоў. Кулакі збожжа не аддавалі, хавалі і палілі. Я ўжо быў камсамольцам. Мне сказалі: Чырвоная Армія галадае, Савецкая ўлада галадае, Ленін галадае, ты павінен памагчы. Мне пятнаццаць гадоў. Я паверыў! Уначы мы сачылі за тымі, хто багацейшы, пільнавалі. Ну, і я высачыў, што наш сусед, дзядзька Сымон, спаліў збожжа ў лесе. Раніцай знайшлі тое месца, яшчэ зямля цёплая… Зернем пражаным пахне… Прывялі дзядзьку Сымона… Камандзір кажа:
— Пад трыбунал!
Ніхто не ведаў гэтага слова. Растлумачылі: неадкладны суд. Харчовы трыбунал — суд за зламыснае ўкрывальніцтва збожжа ў цяжкі для Савецкай улады час. Прыгавор адзін — расстрэл. Увечары дзядзьку Сымона прывезлі на калёсах у лес і расстралялі. На тым самым месцы, дзе яшчэ пахла пражаным зернем…
Мне было страшна. Датуль я не бачыў, як расстрэльваюць людзей…