Адзін паглядзеў на Юрку, бы на вар'ята, проста нічога не зразумеў з таго, што пачуў. Меў твар задаволенага нявольніка.
— Тое, што хтосьці камусьці не дае працаваць, выдумка гультаёў, — сказаў нявольнік.
— Працаваць, і працаваць? — сказаў Юрка. Ён думаў, як гэта выказаць?
Нявольніку ўсё ясна. Юрка сказаў:
— Працаваць і не мець вынікаў, гэта сумна. Капай яму, выкапай яму, паглядзі на яму, завалі яму, выраўняй зямлю, дзе была яма. I зноў капай яму...
Няясна сказана.
Але хтосьці дзесьці чуў пра такія практыкі з капаннем ямаў...
Юрка яшчэ раз сказаў:
— Праца павінна мець мэту. Калі я капаю яму, значыць яна мне патрэбна.
Прычым тут яма, думаў нявольнік. На яго наплывала санлівасць. А хтосьці каля яго сядзеў і думаў: дурненькія вы ўсе, я працаваў, добрасумленна дзейнічаў — прыходзіць сябра дзяцінства, што працуе ў высокапастаўленай установе і кажа: ты, пра цябе пыталі, што ты начоўп, цябе называлі ворагам, я бараніў цябе, кажу, які ён вораг, ён жа з маёй вёскі. Толькі, слухай, ціха, ша-а, нікому аб гэтым ні слова. Ведай, але сабе.
Балбаталі:
—Ніхто не капае ямы таму, што падабаецца капаць. Нават у спорце ёсць свая мэта...
Пачуўшы аб спорце нявольнік ажывіўся. Сказаў:
— Мы замнога думаем аб мэтах, а замала аб працы, дзейнасці.
Быў гэта ўсё-такі голас нявольніка. I голас Юркі:
— Праца для працы, не праца.
— Але і мэта без працы, не мэта, — нявольнік меў рацыю. Аж дзіва, што ён меў рацыю.
Юрка павіс.
— Чалавек не будзе намагацца не бачачы мэты (не помніць ужо хто сказаў?).
— Хто не хоча, то і з мэтаю не будзе працаваць, — нявольнік зноў меў рацыю.
Рацыю, ад якой было душна.
— Ну, так, — Юрка хацеў сказаць больш.
Нявольнік як бы пацяшаў яго, кажучы амаль уперабіўкі:
— Трэба працаваць, мэта сама прыдзе.
— Добра.
— Але.
— Так.
— Гм.
Доўга гаварылі.
Юрка быў далёка ад усіх і, калі знікалі яны на небакраі, Юрка сказаў:
— Час спаць, ужо адзінаццатая.
Нявольнік збіраўся да выхаду паволі і абыякава, як пасля гарачага дня на плантацыі недзе калісьці на Кубе ці ў Віргініі, хтосьці быў задаволены ім. Юрка не мог зразумець, адкуль бяруцца такія размовы? Гэта ад таго, што ёсць час, прыпомніў чыесьці словы.
На вуліцы крычаў п'яны голас і клікаў герояў, і страшыў героямі, і страшыў герояў, і доўга шумеў гэты п'яны голас.
Юрка заснуў на досвітку. Ён кідаўся на тапчане, яму снілася. Перад тым, як заснуць, ён думаў аб знаёмых і аб п'яным голасе на вуліцы...
Свядомасць мінулага часу пачынае мучыць ад дваццаць пятага года жыцця. Дагэтуль гарыць свядомасць будучага часу, а цяперашні час чалавек пражывае рэдка і трывае гэта мінуты, часамі некалькі гадзін, мо нат' дзень-два...
Якогасьці года, у чэрвені, накіравалі Юрку на wczasy ў Гіжыцку, ва ўзнагароду за добрую працу.
— Ну, а жонцы? — спытаў Юрка.
— Што жонцы? — не зразумелі Юркі.
— Каб разам паехаць, — выясніў.
— Што ты!? — здзівіліся. — Нашто табе там жонка? — паціснулі плячыма. — Самому ляпейі — засмяяліся.
Яна спакавала Юрку чамаданчык і правяла яго на вакзал Białystok Centralny. На пероне жонка ўсхліпнула. Юрка хацеў штосьці сказаць, але не сказаў. Пашоў у вагон.
У яго вачах прыкрасць і нічога больш.
У Гіжыцку ішоў густы дождж з ветрам. Негацінскае возера мела халодны колер і пахла рыбамі. Атрымаў кватарунак у пакоі з двума ложкамі, выбраў сабе ложак пад сцяною, другі застаўся камусьці, хто яшчэ не прыехаў. Ужо вечарэла і не пашоў у сталоўку, адчуваў сябе стомленым і лёг спаць. Прачнуўся ад шэптаў за дзвярыма, хтосьці асцярожна ўвайшоў у пакой, штосьці рабіў і ўлёгся на другім ложку, што пад акном. Юрка заснуў.
Быў гэта слёсар з Вроцлава, пазнаёміўся з ім назаўтра.
Гулялі ў карты.
На трэці дзень вечарынка ў сталоўцы, Юрка не танцуе. Кіраўнік падпіты, стаіць пасярэдзіне і камандуе танцамі, і паглядае на Юрку, і выкрыквае:
— Усе танцуюць: Усе танцуюць!!
Юрка сядзіць за столікам і п'е піва. Зайгралі блакітнае танга, падышла да яго дзяўчына, ён затанцаваў з ёю. Пратанцаваў з ёю да кэнца вечарыны, праводзіў яе і гаварылі яны аб чымсьці страшэнна няважным.
Калі вярнуўся да сябе, на кватэру, слёсар яшчэ не спаў. Ён сказаў:
— Ой, прыгожая!
I цмокнуў.
Але Юрка не загаварыў аб дзяўчыне. Яна была вельмі падобнай да Тані. Ён ведаў, што Таня выйшла замуж за Грышу, пажаніліся ў восень.
Пагода ўсталёўвалася, і Юрка дамовіўся з дзяўчынаю, што паплывуць лодкаю на возера Мамры. Напраўду было наадварот: гэта яна дамовілася з ім.