— Я — не. Але цягнуліся іншыя — працавітыя, талковыя. Яны накармілі б і сябе, і ўсіх. Дык не. Разагналі, пабілі іх. Пакінулі адных гарлапанаў і абібокаў…
— Цыц! — абарваў яго Кураглядаў. — Маўчы, дурань, калі хочаш галаву на карку насіць! Ты што — такую страшную агітацыю развёў!
— Якую — «агітацыю»? Праўду!
— Дурную «праўду»!
— Непрыемную, горкую, але праўду з праўды!
— Прыкусі язык, кажу! Набяры ў рот вады, калі хочаш жыць, — хоць малодшы, паўшчуваў Кураглядаў. — Пацярпець трэба крыху. Ты ж быў наш першы старшыня калгаса, перадавы чалавек новай эпохі, дык умееш так, як трэба, думаць і гаварыць.
— Дурні мы з табой, Афонька. А ў Крамлі — абманшчыкі, языкачосы вялікія, — стаяў на сваім Сяргееў. — Яны ці не ўмеюць гаспадарыць як след, ці наўмысна з нас здзекуюцца, робяць нас жабракамі, каб мы за наш жа кавалак хлеба ім рукі цалавалі.
— Спыні, такую тваю, кулацкую прапаганду! — запатрабаваў Кураглядаў. — Давай яшчэ па чарцы возьмем ды пра іншае што, болей прыемнае, пагаворым.
— Давай, Афонька, — нібы згадзіўся перамяніць гутарку той. — Жулік, лабатрас ты быў, але во… начальнікам стаў! — Палез цалавацца, а калі яшчэ выпілі, дык «аддзячыў»: — I за што цябе так узвысілі? Няўжо тут няма сваіх вартых людзей?
— Дыялектыка, Іванавіч. Мяне ўзвысіла вайна, мая бальшавіцкая свядомасць. Адказную пасаду мне даверыла партыя.
— А чаму мяне вайва не ўзвысіла? Быў хамут — і застаўся хамут, — захліпаў Сяргееў. — Вайна… Нам жа гудзелі ў вушы: яе не будзе, а калі яна пачнецца, дык разгарыцца на чужой зямлі і мы абыдземся малою крывёю. Так дадзім, што вораг дзесятаму закажа!
— I далі!
— Калі і як — «далі»? Калі нас прыперлі да самай Масквы! Калі ўсю дарогу да яе і ад яе заслалі нашымі людзьмі!
— Што да адступлення, то гэта была наша тактыка, Іванавіч. Наўмысна заманьвалі ворага ўглыб, як некалі Напалеона. А што да ахвяр, дык яны дапусцімыя. Яны, як бачыш, ды наш гераізм прынеслі нам вялікую перамогу.
— Падбрэхіч ты, Афонька! Гад! Сволач!
— Ну, дзякуй! За маю дабрыню!
— Ты — «добры»? Што, як барсук, зашыўся тут, п'еш-жуеш, Маруську з мальцам на галодную смерць кінуў? Ці ты завёў тут сабе цыпу?
— Закрый хлябала! — бухнуў кулаком па стале Кураглядаў, не рады, што прывалок дадому вось такога няўдзячнага свінчука, пасадзіў за стол, а той лезе туды з нагамі. — Па мордзе захацеў? Вон пайсці? Альбо хочаш, каб я зараз пазваніў куды-небудзь і здаў цябе як міленькага? Калі здам, дык ведай: ні ордэнамі, ні медалямі не ўратуешся, пойдзеш у Сібір марозам вымарожваць з сябе заходнюю заразу!
— Афонька! — кінуўся ад страху, абслініў яго, Сяргееў. — Друг! Ды я ж люблю цябе, чорта… Не вытрымаў… Панімаеш, заела. Крыўдна мне, баліць душа. За ўсёўсё…
— Кажу ж, будзь мужчынам, пацярпі. Хутка палягчэе.
— Калі?
— Хутка.
— На святое ніколі… — зморшчыўся Сяргееў. — Зрэшты, хрэн з ім усім! Давай яшчэ вып'ем, Афонька!
— Кідай ты гэтае «Афонька-Афонька»! Я ж не пацан табе!
— Лукіч! — упёрся той лобам у яго плячук. — Вып'ем! I песні паспяваем. Нашы франтавыя. Хоць ты і тылавы пацук.
— Я — не тылавік, я — партызан! Народны мсціўца!
— Помсціў, схаваўшыся пад бабскаю спадніцай!
— Ты гэта, друг сітцавы, кінь! — Кураглядаў зноў узвіўся, схапіў кволага субяседніка за гімнасцёрку, што з яе пырснула некалькі гузікаў. Ад злосці забыў, што гэта свой чалавек, лічы, радня тут, уяўляў яго найпершым непрыяцелем. — Я ваяваў, як і ты. Сырэў, мёрз, галадаў, хадзіў кожны дзень па вастрыі брытвы, трапляў пад аблавы, засады і бамбёжкі! Я хадзіў на небяспечныя баявыя заданні. Я… Таксама, каб ты ведаў, ордэн, медалі маю!
— Я ж не супраць, — ледзьве выдыхнуў Сяргееў. — Але франтавікі жартуюць…
— Я не дазволю так жартаваць, — кіпеў уз'юшаны Кураглядаў.
— Не буду, не буду, Лукіч, — залепятаў той. — Адпусці, ка-лі ла-ска. Я ж твой друг. З аднаго сяла. З бядняцкай, лічы, пралетарскай сям'і. Дык хіба я вораг? Уладзе? Табе? Я ж першы старшыня калгаса быў! Я Сталіна люблю, як бацьку!
10
— Анкеты нашы чыстыя, Лукіч, — загугнеў затым, пасля новай чаркі, Сяргееў. — Канечне, невыпадкова ты тут начальнік! Так сказаць, праваднік у жыццё нашай лініі!
— Я тут мясцовы Калінін.
— Ага, Лукіч, Калінін-Калінін!
Госць даверліва прытуліў галаву да яго галавы, нібы найлепшы сябра альбо нават брат, абняў. Кураглядаў расчуліўся: вось цяпер зямляк сапраўды паводзіць сябе па-зямляцку.
— Ты ж, Лукіч, з такога балота! Дурань з дурняў!
— Ну… З балота, дурань, але не тупы. Іначай не трапіў бы ў наменклатуру!