— На здароўе! — адказалі ўсе хорам.
— Дай бог,— дадаў Кірэй сур’ёзна.
Маці выпіла, а кроплю з дна падкінула пад столь над галавою. Чарка пайшла да Кірэя, пасля да Антося; Васіль аднекваўся, але яго прыціснулі, Любка таксама доўга крывілася, але і яна памачыла вусны.
Мала-памалу завязалася размова. Гаварылі пра гуркі, што зрадзілі ў гэтым годзе, што мала бульбы накапалі — не будзе чым карміць парасяці, пра паляндвіцу і сала, што пазычалі, калі прыйшоў дадому Кірэй, і што пазычанае ідзе, як гарыць.
Аднак за гэтым ціхім нязначным абменам думак таілася чаканне нечага больш важнага і непазбежнага, што павінен быў сказаць Антось. Той разумеў, што чакаюць яго слова, але не ведаў, з чаго пачынаць.
— Дык вы здагадваецеся, што я прыйшоў да вас з партызанаў? — спытаў ён, бо адчуў, што цягнуць далей няма сэнсу.
Маці і Любка былі ашаломлены навіною. Затое Кірэй і нават Васіль успрынялі яго словы, як мужчыны. На іх тварах, здавалася, так і было напісана: нас нічым не здзівіш. Толькі ў вачах у Васіля заскакалі вясёлыя агеньчыкі.
Пасля кароткай паўзы загаманілі ўсе разам.
— А чаму ж ты без стрэльбы? — першая выпаліла Любка.
— Дык гэта такі праўда, што яны па лясах хаваюцца? — спытала маці, апамятаўшыся.
— Як жа цябе пусцілі адтуль? — гэта ўжо голас мужчыны, Васіля.
— І чаго ты ішоў за блізкі свет? — таксама трывожна і насцярожана спытаўся Кірэй.
Антось думаў, каму першаму адказваць, і пачаў з Кірэя, з канца.
— Пацягнула дадому, сам павінен ведаць. Але не гэта галоўнае. Дачуўся я ад аднаго чалавека — ён з нашага боку, з-пад Лані,— што ты вярнуўся. Ён не сказаў дакладна, ці ты ўцёк, ці цябе адпусцілі. Я падумаў: калі адпусцілі, дык толькі паміраць, а калі ўцёк, то рана ці позна зноў трапіш у іх лапы. Вось і захацелася глянуць на цябе — гэтулькі не бачыліся.— Антось спыніў позірк на Кірэю.— Глядзі, які ты: галава белая, як у мельніка. Калі ты паспеў? — Яму ніхто не адказаў, і ён гаварыў далей: —Тут яшчэ...— Антось на момант замяўся: казаць ці не? — Сувязь трэба было наладзіць з нашым чалавекам, яго брат у паліцыі ў Клецку служыць... Ну, і вас усіх захацелася пабачыць. Проста не знаходзіў сабе месца, аж надакучыў камандзіру, пакуль дастукаўся.— Антось вінавата ўсміхнуўся і паглядзеў на матку.
Яна зноў выцірала настольнікам вочы, прыгнуўшыся да стала. Пасуравеў твар рухавае Любкі, а Васіль неяк увесь напружыўся.
— Як жа ты туды трапіў, да партызанаў? Проста з арміі? — у голасе Кірэя была несхаваная цікаўнасць.
— Каб жа проста, а то бо крыва — з палону...
— А сыночак, і ты там быў, дзе Кірэй? — маці ўспляснула рукамі і шырока адкрытымі вачамі пазірала на сына.— Еш ты, чаму ты не ясі? Цябе ж там голадам марылі. Людзі, як мухі, падалі. Мы чулі тут, і да нас заходзілі салдацікі, хто сумеў уцячы з-за дроту ці як...
Маці пачала падсоўваць сыну хлеб, сала, закамандавала Любе прынясці малака, яек.
— Малачка салодкага выпі, адразу ажывеш. Выпі, сынок, выпі.
— Не, мама, баюся салодкае піць. Даўно не ўжываў, адразу што рыцына.
— Ну то кіслага... Любка, чаго ты ўсё круцішся без толку, падай яму малака, чуеш?
— Ды не турбуйцеся, я не такі і галодны. Палуднаваў якраз у пару.
Яшчэ раз зрабілі па чарцы. Маці перастала есці, пазірала на Антося, падганяла яго, падкладвала хлеба і ўсё прасіла, каб еў.
А ён жаваў без ахвоты і расказваў:
— ...Нашу часць разбілі пад Лясною, за Баранавічамі. Хто змог — уцёк, а нас, чалавек пятнаццаць, што ад роты засталося, абкружылі. Адбіваліся, пакуль былі патроны і гранаты, спрабавалі нават прарвацца. Не выйшла... Зграблі нас... Сілаю вінтоўкі з рук вырывалі... Пасля — за дрот. Голад, смерць. Сёй-той спрабаваў уцякаць. Прыстрэльвалі. Месяц я прабыў за дротам, а пасля нас, вялікую групу, пераганялі на новае месца. Меліся недзе адвозіць. Я то думаў уцячы, і кожны думаў, але ўсё чакаў выпадку, каб не проста чорту ў зубы трапіць... А ўцёк, можна сказаць, зусім выпадкова. Мог і косці даўно парыць...
У хаце было ціха. Толькі на столі бзынкалі мухі, мастаколячыся нанач. Усе пазіралі на Антося, як зачараваныя. А ён паволі расказваў, водзячы тронкамі нажа па стале, нібы запісваў усё тое, аб чым гаварыў. І хоць ён здаваўся спакойны, усе бачылі, што ён хвалюецца, ажыўляючы нанава ўсё перажытае. •
— Вось ідзём мы ўдвух з адным маладым украінцам, чарнігаўцам. Я слабы, а ён яшчэ слабейшы — ледзьве ногі цягне. Абхапіў мяне левай рукою за шыю, а я яго ўполкі падтрымліваю. І трэба ж было яму спатыкнуцца — на роўным месцы... Мы абодва так і зарылі тварамі ў зямлю. А валакліся мы ззаду... Раптам — тук, тук, тук — немец на кані пад’ехаў, стаў, ляснуў аўтаматам. Мы, замест таго каб падымацца, так і ўраслі ў зямлю, не варушымся. Канец... Ну, даў ён чаргу... Я толькі памятаю, што мяне аглушыла... і пяском сыпанула з-пад конскіх капытоў... І яшчэ што... Страшна ўспомніць... Мой таварыш пацягнуўся ўсім целам — так, як пасля смачнага сну толькі пацягваюцца, а рукою, што ў мяне на шыі ляжала, як павядзе да сябе, аж у суставе луснула. І заціх... Абмяк... Чую — нешта цёплае ў мяне па шыі пабегла. Думаю — усё, гэта я толькі з гарачкі яшчэ помню, што робіцца. Ляжу... Ажно цішыня. Пайшлі, не пацікавіўшыся намі. Відаць, добры стралок быў немец — думаў, не прамазаў. Але памыліўся крыху. Шаргануў я тварам па зямлі, глянуў адным вокам: бачу, прысады ля дарогі, а там на захад нашы падыбалі, і канвой на конях гарцуе па баках... Цапнуў я сабе за шыю, глянуў на руку — кроў. А каб боль які адчуў — не. Тут я выплюнуў пясок з рота, перавярнуўся на бок, паварушыў хлопца. А пад ім лужына крыві. Так наўскасяк як павёў немец аўтаматам, дык яму нешта чатыры кулі ўгадзіла: з правага боку, на лапатку ўверх і ў левую руку, што на мне была. Гэтая, відаць, мне мецілася, ды ён, небарака, забраў усе...