Станiслаў Акiньчыц
Залаты век Беларусi
(на белорусском языке)
"Гэта кажа Госпад: Спынiцеся на шляхах вашых i разгледзцеся,
i запытайцеся пра шляхi старадаўныя, дзе шлях добры,
i iдзiце па яму, i знойдзеце супакой душам вашым".
Адкуль наш род
Калi паглядзець на гiсторыю Беларусi, мiж iншых пэрыядаў выразна выдзяляецца час, якi многiя называюць Залатым Векам нашае краiны. Гэта XVI стагодзьдзе, эпоха Адраджэньня, час найбольшага культурнага, iнтэлектуальнага, эканамiчнага росквiту Беларусi, час вялiкiх людзей, дзяржаўных i культурных дзеячоў сусьветнага маштабу. На XVI стагодзьдзе прыпадае большасьць найважнейшых падзеяў у гiсторыi Беларусi, якiя сфармавалi беларусаў як нацыю. Вядомы гiсторык У.Пiчэта так ахарактарызаваў гэтую эпоху: "Адраджэньне ... ёсьць культурнае зьявiшча першараднае важнасьцi ў духоўным жыцьцi беларускага народу".
Найбольш характэрнай рысай беларускага Адраджэньня XVI стагодзьдзя зьяўляецца разьвiцьцё Рэфармацыi на нашых землях. У XVI стагодзьдзi ўся Эўропа перажывала грандыёзныя зьмены ў сваiм духоўным, культурным, эканамiчным i палiтычным жыцьцi, зьвязаныя з рухам аднаўленьня царквы, вяртаньня да бiблiйных падставаў хрысьцiянства. Гэты рух, званы Рэфармацыяй, стаўся крынiцай росквiту для многiх народаў. Немцы, швэды, ангельцы, галяндцы, швайцарцы дзякуючы Рэфармацыi паўсталi як паўнавартасныя сучасныя нацыi. Рэфармацыя сталася цэнтральнай падзеяй усяго XVI стагодзьдзя. У поўнай меры ўсё гэта адносiцца i да нашае краiны. Мы ня можам гаварыць пра Адраджэньне ў Беларусi, iгнаруючы Рэфармацыю, i, наадварот, нельга Рэфармацыю аддзялiць ад Адраджэньня. Выбiтныя постацi беларускага Адраджэньня адначасова былi людзьмi Рэфармацыi. Гэта i Франьцiшак Скарына, якi друкаваў Бiблiю на беларускай мове, i Сымон Будны, выдавец першага беларускага катэхiзму, у якiм проста i зразумела, у духу Эвангельля, тлумачыў праўды веры, i Васiль Цяпiнскi, якi на поўны голас заявiў пра неабходнасьць разьвiцьця навукi i лiтаратуры на роднай мове i сам узяўся за пераклад Новага Запавету на беларускую мову, каб кожны беларус мог зразумець Слова Божае. Гэта таксама магнат Мiкалай Радзiвiл Чорны, якi засноўваў цэрквы, школы, друкарнi па ўсёй краiне, канцлер Астафей Валовiч, якi кiраваў правядзеньнем зямельнай рэформы, так званай "валочнай памеры", i рыхтаваў самы дасканалы збор законаў у Эўропе XVI стагодзьдзя - Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага.
Рэфармацыя ўкшталтавала беларускае Адраджэньне, стварыла Залаты Век Беларусi, заклала падмуркi беларускае нацыi. Да XVI стагодзьдзя зьвяртаюцца многiя пакаленьнi беларусаў у пошуках сваiх каранёў, сваёй тоеснасьцi, свайго прызначэньня, сваёй iдэi.
Напярэдаднi
На пачатку XVI стагодзьдзя Эўропа дасягнула крытычнага пункту ў сваiм эканамiчным i палiтычным жыцьцi. Крызыс сярэднявечнай духовасьцi стаўся прычынай усеабдымнага крызысу эўрапэйскага грамадзтва. Адыходзiла старая гатычная Эўропа, аб'яднаная лацiнскай культурай, каталiцкай царквою, рыцарскай традыцыяй i фэўдальнымi адносiнамi, якiя панавалi на ўсiм абшары ад Пiрэнэяў да Дняпра, ад Сiцылii да Скандынавii. Нясупынныя войны руйнавалi цэлыя краiны. Спачатку Стогадовая вайна пустошыла Францыю, пасьля ў Англii вайна Белай i Пунсовай Ружы вынiшчыла большасьць ангельскага рыцарства. У Гiшпанii чатыры каралеўствы змагалiся памiж сабою i з арабамi, iмкнучыся здабыць згубленыя яшчэ ў VIII стагодзьдзi землi. Чэхiя, прыняўшы пропаведзь Яна Гуса аб вяртаньнi царквы да Эвангельля, дзесяткi гадоў вяла барацьбу супраць войскаў нямецкага iмпэратара. Iталiйскiя дзяржавы зацята бiлiся памiж сабою за панаваньне на Апэнiнах.
Калi дадаць да гэтага эпiдэмii i розныя стыхiйныя бедствы, няма нiчога дзiўнага, што людзi жылi ў страху. Надмагiльныя камянi ў супрацьлегласьць спакойным постацям з VIII стагодзьдзя паказвалi людзей, мучаных хваробамi, старасьцю, зьнiшчаных жыцьцём. "Танцы сьмерцi" запоўнiлi фрэскi, гравюры, з аднолькавай пагардаю паказваючы каралёў i бiскупаў, прыгожых жанчынаў i манахаў. Замест Хрыста-Валадара ў каралеўскiх шатах, так распаўсюджанага ў раньнiм Сярэднявеччы, касьцёлы напоўнiлiся выявамi Iсуса, Якi памiрае на крыжы ў страшэнных муках. Усе чакалi хуткага канцу сьвету. Прароцтвы з Адкрыцьця сьвятога Яна сталi папулярнымi як нiколi. Тым больш, што на Ўсходзе паўставаў небясьпечны апакалiптычны вораг. У 1453 годзе Эўропа аслупянела на вестку аб захопе туркамi Канстантынопалю. Бiзантыйская iмпэрыя - хрысьцiянская дзяржава, спадкаемца Рымскай iмпэрыi ў Грэцыi i на Блiзкiм Усходзе - перастала iснаваць. Султан Мэхмэт на канi ўехаў у храм сьвятой Сафii, якi пасьля быў перароблены на мячэт.
Усе гэтыя падзеi прымушалi людзей шукаць збаўленьня, задумвацца аб вечнасьцi. Пытаньне пра лёс чалавека пасьля сьмерцi выходзiла на першы плян. Сяляне i рыцары, каралi i месьцiчы распачлiва шукалi дарогi, якая забясьпечыць iм вечнае жыцьцё, выбавiць ад кары за грахi. У другой палове XV стагодзьдзя вялiкую папулярнасьць набылi iндульгенцыi - граматы, якiя абяцалi прабачэньне грахоў кожнаму, хто дасьць грошы на нейкую мэту, вызначаную папам рымскiм. Прагнучы ўнутранага супакою, людзi скуплялi розныя рэлiквii, якiя, маўляў, гарантавалi вечнае жыцьцё, шукалi магчымасьцi дакрануцца цi хаця б пабачыць галiнку палаючага куста, якi бачыў Майсей, аблiчча Iсуса на хустцы сьвятой Вэранiкi, вяроўку, на якой павесiўся Юда, цi адзiн са срэбнiкаў, што ён атрымаў за здраду Хрыста.
Але ня толькi апакалiптычныя настроi несла ў сабе XV стагодзьдзе. Новыя iдэi, народжаныя ў Iталii, iмклiва распаўсюджвалiся на поўнач, захад i ўсход. Гэта былi iдэi Рэнэсансу, Адраджэньня. Зьвяртаючыся да скарбаў антычнай культуры, Рэнэсанс нёс у сабе новы стыль жыцьця, новы спосаб успрыйманьня сьвету. "Чалавек нараджаецца не дзеля таго, каб марнець у бязьдзеяньнi, а каб працаваць над вялiкай i грандыёзнай справай", - казаў адзiн зь дзеячоў гэтай эпохi Леон Батыста Альберцi. У тым, каб адкрыць магчымасьцi чалавека, бачылi сваю задачу людзi эўрапэйскага Рэнэсансу.
У 1455 годзе Ёган Гутэнбэрг зь нямецкага гораду Майнца вынайшаў друкарскi станок. У тым жа годзе з-пад друкарскага прэсу выйшла першая кнiга - Бiблiя на лацiнскай мове. Тое, што адбылося пазьней, можна сьмела назваць iнфармацыйным выбухам. За некалькi дзесяткаў гадоў з моманту вынаходнiцтва колькасьць кнiгаў у Эўропе павялiчылася з 50 тысячаў да 10 мiльёнаў, i большасьць зь iх складалi тэксты Сьвятога Пiсьма. Калi раней, каб перапiсаць Бiблiю ад рукi, патрэбны быў не адзiн год штодзённай працы манахаў-пiсараў, дык цяпер на працягу некалькiх тыдняў магчыма было даць чытачам сотнi кнiгаў Старога i Новага Запавету. Бiблiя пераставала быць рэдкасьцю, яе можна было ўбачыць i ў рыцарскiм замку, i ў хаце заможнага селянiна, у палацы багатага купца i ў доме рамесьнiка.
Адначасова паўсюль пачалi зьяўляцца пераклады Бiблii на нацыянальныя мовы. У 1466 годзе ў Страсбургу выйшла Бiблiя на нямецкай мове, а праз 5 гадоў першая iтальянская Бiблiя i францускi пераклад Новага Запавету. У 1475 годзе пабачыла сьвятло чэская Бiблiя, пасьля галяндзкая i каталянская (мова адной зь дзяржаваў на Пiрэнэях).
Эразм Ратэрдамскi пiсаў двума дзесяцiгодзьдзямi пазьней: "Я хацеў бы, каб Бiблiю пераклалi на ўсе мовы, каб яе чыталi i разумелi ня толькi шатляндзцы i iрляндзцы, але таксама туркi i сарацыны. Я жадаў бы, каб араты сьпяваў вершы зь Бiблii, iдучы за плугам, ткач паўтраў iх пры стуку кроснаў, а падарожнiк бавiў сябе эвангельскiмi аповядамi пад час доўгай дарогi". I гэтае жаданьне знаходзiла жывы водгук у сэрцах многiх сучасьнiкаў, якiя прагнулi паглыбiцца ў сьвет Божага аб'яўленьня, прачытаць i зразумець Кнiгу кнiгаў.
Яшчэ адна падзея ўскалыхнула Эўропу на прыканцы XV стагодзьдзя. Генуэскi марак Хрыстафор Калюмб адкрыў новы кантынэнт - Амэрыку. Аказваецца, ёсьць яшчэ iншыя землi, iншыя народы, якiх нiхто ня ведаў, аказваецца, той сьвет, да якога прызвычаiлася сярэднявечная Эўропа, - гэта толькi частка вялiкага, яшчэ неспазнанага сьвету.
Страх перад будучыняй i поўнае надзеi чаканьне новага перапаўнялi сэрца кожнага, хто жыў у гэтую эпоху. Царква, якая сваёй дзейнасьцю пранiкала ўсе сфэры жыцьця эўрапэйскiх народаў, павiнна была адказаць на выклiк часу i даць арыентыры, так неабходныя ў сытуацыi, калi рушыцца стары, звыклы сьвет. Аднак яна, далёка адыйшоўшы ад бiблiйных каранёў, была бязрадная. Крывадушнасьць царкоўных лiдараў, iх нязгоднае з Эвангельлем жыцьцё прымушалi многiх шукаць вобраз царквы, адпавядаючы Сьвятому Пiсьму, шукаць шляхi духоўнай адновы хрысьцiянства. Джыралама Саванарола, флярэнцкi манах, бачучы паўсюднае маральнае сапсуцьцё, усклiкаў: "У першаапостальскай Царквы келiхi былi з дрэва, але служыцелi - з золата; сёньняшняя Царква мае келiхi з золата, але служыцеляў - з дрэва". Тысячы людзей думалi гэтак сама, i таму голас, якi прагучаў у Вiтэнбэргу ў 1517 годзе, адгукнуўся рэхам па ўсiм хрысьцiянскiм сьвеце.