– Прашу ўзважыць мне паўкілаграма хлеба.
Паненка, ладная такая і цыцкастая, пытаецца:
– Якога?
Я пальцам паказаў на самы белы… як булка. І нічога. Узважыла, нават у паперку загарнула і падае мне.
– Прошэ пана, – гаворыць.
Я ажно здранцвеў: панам мяне назвала! Не распазнала. Мусіць, толькі таму хлеб мне і прадала. А можа, падслепаватая троху. Пытаюся я:
– Шмат плаціць?
А яна кажа:
– Дзесяць грошаў.
Даў я ёй рубля, а яна мне цэлую жменю панскіх, капіталістычных грошай рэшты выдала. І нават ніякіх “бонаў”, квіткоў, ці “ордэраў” не пыталася.
Выйшаў я з крамы. Хлеб цёплы, белы, ажно пахне. Хацеў адразу з’есці, але сцяміў, што на вуліцы ніхто не есць, толькі нашыя хлопцы ходзяць і сланечнікавыя семкі лузгаюць. Засунуў я хлеб у кішэню. Шкада – думаю – што кілаграма не папрасіў. Можа, і прадала б. А сам падлічваю: гэта ж атрымліваецца, што на нашага рубля я мог бы пяць кіло хлеба купіць! Салодка ж буржуям жылося ў той даўняй Польшчы, на крыўдзе працоўнага люду!
Іду я далей і бачу: зноў пякарня. Людзі ўваходзяць, выходзяць, кожны нешта там набыў. Вось дык і я набраўся смеласці – і скок усярэдзіну. На гэты раз ужо кіло хлеба папрасіў. Зноў на белы пальцам паказаў. І нічога: узважылі, узялі дваццаць грошаў і падалі мне хлеб. Шкада – думаю – што два кілаграмы не папрасіў. Можа б таксама прадалі? Але каму ж гэта вядома? Аднак троху далей я ізноў напаткаў пякарню. Дык вось, шыбую ў сярэдзіну і кажу… быццам нават цалкам спакойна і абыякава:
– Дайце мне, калі ласка, два кілаграмы белага хлеба.
А капіталіст, каторы хлеб прадаваў (нават каўнерыка і гальштука не зняў, каб схаваць сваё класавае паходжанне), спытаў:
– Можа, цэлы бохан возьмеце? Тры кіло важыць.
– Давай! – кажу.
Заплаціў я 60 грошаў, забраў хлеб і выходжу на вуліцу. Іду і так сабе падсумоўваю: гэта ж я за дзевяноста грошаў, што значыцца меней чым за рубель, купіў чатыры з паловай кілаграма хлеба і нават у чарзе не стаяў. Не магу я гэтага зразумець. Няйнакш капіталістычная прапаганда. Мушу высветліць гэтыя справы.
Паколькі мне было нязручна з хлебам па горадзе цягацца, я пайшоў у казармы. А там рух вялікі. Хлопцаў поўна. Некаторыя з гораду папрыходзілі і цуды пра глупства польскіх паноў апавядаюць. Аказалася, што тут не толькі хлеба, але і сала, і каўбасы можна набыць колькі хто хоча. І некаторыя кажуць, што тут заўсёды так было. Але я не магу ў такое паверыць. Гэта ж любому зразумела, што калі прадаваць колькі хто хоча, дык нехта выкупіць усё, а іншыя будуць з голаду падыхаць.
Увечары я ўсяліўся ў свой пакой. Вучыцелька (тая, што па-руску гаворыць) дзверы мне адчыніла і паказала пакой.
– Можаце быць упэнены, што тут чыста, – сказала яна. – А мыцца можна ў лазенцы.
Правяла яна мяне ў пакой ля кухні. Там ёсць файная ўмывалка і вялікая ванна. Зірнуў я на ўсё і так сабе падумаў: “Трэба было б забіць цябе на месцы за ўсё гэта! Колькі ж нашых братоў, сялянаў і рабочых, з голаду паздыхала, каб ты, паразітка, магла ў такой ванне раскашаваць!” Але ёй я гэтага не сказаў. А яна сакоча, краны круціць і паказвае мне, як усё працуе. Дык я тады кажу ёй:
– Парадак. Аўтаматычны карабін больш хітрасцяў мае, і тое рады даю. А ваша ванна – гэта проста глупства!
Пайшоў я ў свой пакой і ўсё агледзеў. Але хадзіць было нязручна, бо дываны перашкаджаюць. Выйшаў я на балкон. А там поўна кветак у гаршках. Зірнуў на горад. На вечар ужо ўзялося. Чую, нашы байцы Кацюшу спяваюць. Вось і я за імі падцягнуў. А потым як засвістаў, дык так мне сумна зрабілася. І Дуняшка прыгадалася. Якая б ні была, але ўсё ж такі баба, і сваю прыемнасць з ёю меў. Вырашыў, што пісьмо ёй напішу. Пайшоў у пакой, святло запаліў і маёй сімпатыі вось такое пісьмо выштукаваў:
“23 верасня, 1939 года.
Горад Вільнюс.
Найкаханая Дуняшка!
Пішу Табе гэта пісьмо з самага цэнтру польскага буржуазнага кубла. Магутным ударам нашага жалезнага, чырвонага кулака мы скрышылі польскіх, фашысцка-капіталістычных генералаў і вызвалілі з-пад буржуазнага ўціску енчучы ў кіпцюрах тыранаў польскі, рабоча-сялянскі народ і ўсе іншыя народнасці, бязлітасна зганьбаваныя і эксплуатаваныя крыважэрнымі панамі.
Я ішоў на чале ўсёй Чырвонай Арміі і біў фашыстаў і іхніх паслугачоў, пакуль яны ў паніцы не паўцякалі. Кватаруюся я ў гожым доме, уласнік-капіталіст якога ўцёк. Тутэйшыя буржуйкі нацягалі мне кветак і заслалі ўвесь пакой дыванамі. А ўсё з-за страху. Штодзённа плаваю ў ванне. Ванна – гэта вялікая балея, зробленая з жалеза, у якую наліваецца вада, і ўвесь чалавек, нават з нагамі, можа ў ёй змясціцца.
Можаш ганарыцца сваім Мішкам, каторы, з гонарам крочачы пад штандарам Леніна-Сталіна, змёў вялікі звярыны адпор польскіх захопнікаў і вызваліў усе енчучыя ў кайданах народы.
Пісаць мне можаш у Вільнюс, бо пэўна яшчэ нейкі час мы будзем тут. Дакладны мой адрас ёсць на канверце.
Моцна сціскаю тваю далонь і далучаю
камсамольскае прывітанне.
Лейтэнант гераічнай Чырвонай Арміі
Міхаіл Зубаў”.
Скончыў я пісьмо, зняў боты, каб за дыван не чапляліся, і праходжуся так сабе. Трох танкістаў насвістваю. Пакуль не пачуў: нехта ў дзверы грукоча.
– Уваходзь, – кажу.
У пакой увайшла дзяўчынка гадоў дзесяці. Спрытная такая. Бачна адразу: буржуйскае насенне. Вочы па кутах лётаюць. Пэўна, шпегаваць яе даслалі, каб падгледзела, што я раблю.
– Мамуся, – сказала яна, – на гарбату вас запрашае.
Мяркую сабе: ісці, не ісці? Але пайшоў. Было цікава паглядзець, як буржуйкі чай п’юць. Прыходжу я такім чынам да іх сталовага пакою. Бачу: белы абрус на стале ляжыць, а на ім поўна розных каштоўных начынняў. Сыр на талерку пакладзены, малако ў збанку, вяндліна нейкая, цукар у цукерніцы. Толькі хлеба мала было. Таму я сказаў: “Пачакайце секундачку”. І выйшаў. Вярнуўся ў свой пакой і думаю: “Кіло хлеба ўзяць ці цэлы бохан?” Аднак раптам яны шмат зжаруць? І мне есці таксама захацелася. Узяў вялікі бохан, прынёс да іх і паклаў на стол. “Гэта, – паведаміў я, – для агульнага карыстання”.
– Але навошта? – гаворыць адна. – Хлеба ў нас шмат, толькі не наразалі ўвесь, каб не засох.
– Нічога, – кажу я. – Прашу не саромецца і есці колькі хто хоча. Я ў стане і два такія боханы набыць!
Перазірнуліся яны. Натуральна, іх здзівіла мая шчодрасць. Чаю мне налілі… Але нічога, размаўляем. Тая, што рускай добра валодае (Марыяй Аляксандраўнай назвалася), частуе мяне: “Калі ласка, сыр! Калі ласка, вяндліна! А чаму масла на хлеб не намазваеце?”
– Дзе масла? – спытаўся я.
Падсунула яна мне такі спецыяльны сподак з накрыўкай, а ў ім нешта жоўтае, як воск. Вось тады я і гавару:
– А, дык гэта і ёсць масла! Мне мама апавядала, што некалі ў іх таксама з малака масла рабілі.
Пачаў я тое іхняе масла на хлеб мазаць. Але невыгодна. Крышыцца толькі. Гэта трэба было б лыжкай есці, а не мазаць. Таму я сабе кавалак вяндліны ўзяў. Але ж і тонка буржуйкі накроілі! Відаць, ад сквапнасці.
Але нічога. Размаўляем. Пытаюся я, як іх імёны. Тады Марыя Аляксандраўна на адну паказвае і кажа: “Пані Зофья”. А другая аказалася пані Стэфанія.
– А як імя малой? – спытаўся я.
– Андзя.
– Чаму не пані Андзя?
– Бо дзяцей у нас называюць толькі па імёнах. Калі падрасце, дык будзе панна Андзя.
“Зразумела цяпер, – падумаў я, – як фашыстку і ворага працоўнага люду выхоўваюць. Таксама добрую б гадзіну з яе зрабілі, каб не прыйшла наша савецкая ўлада! Але зараз скончацца гэтыя панскія штучкі!”
Аднак нічога. Сяджу сабе і размаўляю досыць культурна, то аб надвор’і, то аб ураджаі. Бачу, што і я іх сабачую мову троху разумею. А чаго не разумею, дык Марыя Аляксандраўна адразу мне тое тлумачыць. І ўсё было б добра, але адна з іх (тая старэйшая, пані Зофья), кажа мне на ламанай рускай мове: