– Пане лейтэнанце, ці доўга вы прабудзеце ў нас у Вільні?
Дужа мне гэта пытанне не спадабалася. Адразу зразумеў, што яна хацела спрытным чынам ад чырвонага афіцэра стратэгічныя намеры вышэйнага камандавання даведацца. Але я злёту яе раскусіў. Ведаем мы гэтыя фашысцкія хітрыкі! А таму адказаў я ёй дужа далікатна і спакойна, хаця, уласна, належала з месца ў пысу біць:
– Колькі нам захочацца, столькі тут і прабудзем.
А яна ізноў:
– Пане лейтэнанце, ці падабаецца пану наша Вільня?
Заскрыгатаў я зубамі. Кпіць, халера, з мяне, чырвонага афіцэра і шляхотнага бальшавіка. Другі раз ужо мяне “панам” абазвала. Але я сціснуў пад сталом кулакі і намагаўся стрываць.
– Па-першае, – абвесціў ёй, – не Вільня, а Вільнюс. Вось што. Па-другое: не ваша, а наша. Па-трэцяе: зусім мне тут не падабаецца, бо ніякай культуры няма. Нават на вакзале вошабоек не заўважыў. Што гэта за жыццё! Што за гігіена! Што за культура!
Тут ублыталася Марыя Аляксандраўна і кажа так чыста па-руску… дужа гэта падазрона, і трэба будзе паведаміць у НКВД аб гэтым. Такім чынам, гаворыць яна:
– Вошабоек у нас увогуле няма. Але гэта таму, што у нас вошай няма. Навошта тады вошабойкі?
“Самі вы вошы”, – падумаў я і кажу:
– Вошабойкі патрэбныя як гігіенічнае і санітарнае прыстасаванне. Мышэй таксама можа не быць, аднак котак у нас паўсюль мноства. Вось што.
А тая першая (пані Зоф’я) ізноў звяртаецца да мяне, і бачу: пыса хітрая, хітрая, хітрая!
– Пане лейтэнанце…
Але на гэты раз я скончыць ёй не даў. Кінуў нож на стол і зароў:
– Заткні пашчу, старая малпа! Ніякі я табе не пан, а абаронца пралетарыяту! З’яўляюся ім, уласна, каб такую, як ты, фашысцкую заразу нішчыць! Разумееш?! А калі не разумееш, дык я табе гэта зараз рукамі растлумачу!
Як грукнуў я кулаком па стале, дык нават шклянкі па ім заскакалі. Дзяўчынка плакаць пачала. А Марыя Аляксандраўна моліць мяне і таксама ледзьве не плача.
– Міхайле Мікалаевічу, – гаворыць яна. – Не гнявіцеся. Яна гэта ненаўмысна. У нас да кожнага звяртаюцца: пан. Нават да жабрака. Гэта ж тое самае, як у Францыі “монсеньёр” альбо ў Англіі “містэр”.
Але я не даў такім хамкам улагодзіць сябе.
– Пачакайце троху, – сказаў я ім. – Навядзем парадак і з панамі, і з мусьямі, і з містрамі. Для ўсіх час прыйдзе, і для кожнага адпаведнае месца знойдзецца! А мне, шляхотнаму чалавеку, у вашым панскім таварыстве сядзець і чай папіваць не выпадае! Да пабачэння!
Устаў я. Натуральна, сплюнуў. І выйшаў з гонарам. Нават хлеба свайго са стала не забраў. Няхай ім подлыя фашысткі ўдушацца!
Пайшоў я спаць. Бачу: ложак высока засланы. Коўдра вялікая, лёгкая, мяккая, у белы чахол усунутая. А на чахле пад коўдру розныя там кветкі, лісточкі і матылькі павышываныя. Дзве падушкі былі… таксама ў навалках з кветкамі. Ну і прасцірадла. І ўсё такое белае, быццам белай фарбай замаляванае. Я нават палец паслініў і паспрабаваў: ці не мажацца?
Паклаўся я ў той іхні ложак і патануў у ім увесь. Толькі нос наверсе. Круціўся, круціўся і нічога: сон не бярэ. Не для мяне, ахайнага бальшавіка, такія буржуйскія вынаходкі! Як яны ў такім могуць з бабамі спаць?… Вылез я з ложка, падушку пад сцяну паклаў, коўдрай абкруціўся і ў два моманты заснуў.
Устаў я рана. Бачу: сонца свеціць. Прыгажосць.
Выйшаў на балкон. Бачны вялікі кавалак гораду, і рака таксама струмяніцца… Уздыхнуў я: цудна!… Неба блакітнае, блакітнае, блакітнае… Вось, думаю сабе, пашыў бы я з такога блакіту для сябе кашулю, а для Дуні спадніцу.
8 кастрычніка 1939 года.
Вільнюс.
Учора я атрымаў месячны заробак: 700 рублёў. Выдалі таксама правіянту на цэлы тыдзень наперад: хлеб, цукар, рыба, сала, чай і пачак тытуню. Вось каб – падумаў я сабе – рабочыя капіталістычных дзяржаваў убачылі, як дбае Савецкі Саюз пра свайго абаронцу! Хлеб, што праўда, быў спляснелы; рыба троху смярдзіць, але есці яшчэ можна; крупы струшчыліся ў муку і як быццам бы стухлі; сала, натуральна, прагорклае – напэўна дальняй дарогі не вытрымлівае; палову тытуню нейкая дрэнь з пачку выцягнула і пілавінне дасыпала; цукар мокры – для вагі. Але гэта неістотна. Істотны клопат пра нас. Вось што.
А 700 рублёў мне дужа прыдаліся. Аказалася, што тут можна за такія грошы мноства розных добрых рэчаў набыць. Але трэба спяшацца, пакуль буржуі не апамяталіся і не пахавалі. Нашыя ўлады такі курс усталявалі: 1 рубель роўны 1 злотаму… Што б я ў нас за 700 рублёў набыў? Нават на лепшыя боты не хапіла б. А тут: пара чаравікаў 20 рублёў, кіло цукру 1 рубель. І ўсяго колькі хочаш. Нават у чарзе стаяць не трэба. Добра жылося тут буржуям на крыўдзе пралетарыяту. Але зараз і мы пажывем раскошна дзякуючы савецкай уладзе. Я ўжо тры дні толькі каўбасу ем. А на белы хлеб нават глядзець не хачу, бо рознымі булкамі абжыраюся.
Пайшоў я сёння зранку да гадзіншчыка. Каля мяне жыве. У вакне ў яго ёсць вялікі гадзіннік, таму заўсёды, калі хацеў ведаць, якая гадзіна, ўніз сыходзіў паглядзець. У дужа выгодным месцы я кватэру атрымаў і таму цаніў яе надзвычайна. Вось уваходжу я да гадзіншчыка і пытаюся, ці не мае часам ён гадзінніка на продаж.
– Які хочаце? – спытаўся ён у мяне.
– Самы найлепшы які толькі можа быць. Колькі б такі каштаваў?
– Я маю, – кажа ён, – дасканалы гадзіннік слыннай фірмы “Амега”. Але цана вялікая. Ня ведаю, ці набудзеце.
– Колькі?
– 120 рублёў.
– Пакажы.
Бясспрэчна, гадзіннік прыгожы, але ці добры, чорт яго ведае. Можа, ашукаць мяне хоча паслугач імперыялістычны. Тады я яму сказаў па-дзелавому:
– Дужа падазронай мне твая “Амега” здаецца. Вось каб меў ты гадзіннік “Кіраўскі”, дык я б ахвотна яго набыў. Гэта наша савецкая фірма, і таму ашуканства ніякага быць не можа.
А ён адразу шуфлядку са століка выцягнуў і “Кіраўскі” гадзіннік дастаў. Я такі ў нашага камандзіра палка бачыў. Усе афіцэры таму гадзінніку ягонаму зайздросцілі. А ён атрымаў яго ад ураду як “практычную ўзнагароду” за выдатную службу.
– Прадаеш? – пытаюся я.
– Канешне. З таго і жыву.
– Колькі каштуе?
– 30 рублёў.
– А ці добры?
– Цалкам добры. Гарантыю на год ад мяне атрымаеш.
– Але чаму такая розніца: буржуйская “Амега” 120 рублёў, а наш савецкі гадзіннік 30 рублёў?
– Такая ўжо, – паведаміў ён, – розніца. Цяжка мне вам гэта растлумачыць.
Падумаў я сабе: што тут рабіць? Розніца ў кошце вялікая. Але “Кіраўскі” гадзіннік кішэнны. На руку, каб людзі бачылі, здзіўляліся і зайздросцілі, не ўладкуеш. А ў кішэні насіць таксама не дужа выгодна. Вялікі, дрэнь, і цяжкі. Ну і на ланцужок мусіў бы яго ўвязаць, каб хто з калегаў не скраў. Падумаў я сабе: “Эх, была не была: куплю “Амегу”. У нас у Саюзе, пэўна, 50 разоў па столькі атрымаю, калі захачу прадаць. Ну і купіў. Прыладкаваў яго на руку і пайшоў на прагулку. Рукаў высока ўверх падцягнуў, каб людзі бачылі, што я пры гадзінніку. Прыемнае самапачуццё. Хочаш ведаць, якая гадзіна – толькі руку ўверх паднясеш, зірнеш і ўжо ведаеш. Таксама: запытае хтось пра час, ты яму зараз жа паведамляеш: “Калі ласка: тры дзесяць. Дакладны час. Можаце быць упэўнены, бо мой гадзіннік найлепшай у свеце фірмы. “Амега” называецца”. Так, дужа прыемна. А ўвогуле я ўдзячны нашай савецкай уладзе і ВЯЛІКАМУ Сталіну.
Набыў я яшчэ кілаграм каўбасы і шурую да-дому. Разважаю сабе: трэба да дворніка завітаць. Нейкі ён незразумелы. Больш за ўсё падазроныя тыя боты ягоныя з халявамі. Аднак спаўняе ён зараз пралетарскі абавязак. А боты, можа быць, і якім-небудзь шляхотным чынам здабыў. Мог, напрыклад, дзесь якога капіталіста прыціснуць, горла яму надрэзаць і боты з ног сцягнуць. Таму іду ў сутарэнне і грукаю.
– Калі ласка, – пачуў я.
Уваходжу. Уся сям’я за сталом сядзіць і абед жаруць. Смажаным мясам пахне.
– Дзень добры! – кажу ім. – Прабачце, што замінаю.
– Нічога… Сядайце, калі ласка – гаворыць дворнік.