Тым часам маёр дастаў з шафы снарад, які я ў буржуя ў цягніку адабраў і паставіў яго на стол.
– Пазнаеш гэта? – спытаўся ён у мяне.
– Пазнаю, таварыш маёр.
– Тады хадзі сюды і лепей прыглядзіся.
Наблізіўся я да стала. Маёр пачаў у снарада запал адкручваць. Потым зняў яго. Гляджу: вялікі корак бачны. Дастаў маёр корак са снараду і кажа:
– Зазірні ў сярэдзіну!… Што там ёсць?
– Нічога.
– Вось так, менавіта нічога… А ты, дурань, за гэта чалавека забіў!… Мне да чалавека справы няма, бо не рускі нават. Але ёсць справа да таго, што ты, ідыёт, нас высмейваеш. З-за вас, такіх дурняў, як ты, усе з нас кпяць. Ці разумееш ты, што гэта тэрмас?
– Разумею… тэрмас…
– Вось так… У такім тэрмасе можна доўга гарачую ваду альбо чай трымаць.
– Разумею, таварыш маёр. Зрабіў памылку і моцна выбачаюся. Хацеў абараніць майго камандзіра ад замаху плюгавага капіталіста.
– Які ён там капіталіст быў! Звычайны цясляр са Старой Вілейкі, вяртаўся з жонкай і дачкой з пахавання свайго сына. А тым часам ты і з яго нябожчыка зрабіў. А жонка ягоная ад страху звар’яцела.
– Памыліўся, таварыш маёр. Дужа выбачаюся. Адкуль я мог ведаць, што такі тэрмас існуе?… Акурат: снарад.
Маёр аднёс тэрмас у шафу, потым прысеў ля пісьмовага стала. Быў ён відавочна ў добрым гуморы, бо болей я ў пысу ні разу не дастаў. Нарэшце ён сказаў так:
– Праблемаў ад гэтага мець не будзеш. Пра тэрмас гэты нікому нічога не вякай. Быў снарад і ўсё. А ў наступны раз будзь больш уважлівы і не рабі з сябе такога дурня. А зараз вымятайся адсюль, быдляк!
– Вялікі дзякуй, таварыш маёр. Дайце, калі ласка, пропуск з будынка.
– Пазваню ахове: выпусцяць.
Выйшаў я з кабінета маёра на калідор. У галаве ў мяне троху кружыла… Цяжкую руку мае маёр! Здавалася, што гэтак злёгку ў пысу б’е, але адчуваю злева – як языком дакрануся дык бакавыя зубы варушацца.
Аднак мае права і работу добра выконвае. Адразу бачна вышэйшая соцспецыялізацыя! А як ён таго Чорнага абрабляў!… Дужа прыемна было паслухаць.
Такім чынам, з-за тых праклятых польскіх буржуяў, я замест ордэну і прэміі атрымаў два разы ў пысу. І шчасце яшчэ, што хаця б на тым усё і скончылася. А ўсё толькі з-за браку ў той праклятай Польшчы найпрымітыўнейшай культуры!… Смеху варта! Тэрмасы ім патрэбныя, каб гарачую ваду вазіць!… У нас, у Савецкім Саюзе, на кожнай вялікай станцыі, дзе-небудзь збоку кацёл стаіць і часта нават здараецца, што ў ім цёплая вада бывае. Вось гэта я разумею: ЦЫВІЛІЗАЦЫЯ! А тут нават ваду трэба з сабою ў дарогу браць! Куль-ту-ра! Толкі плюнуць на ўсё гэта і нагой расцерці!
Лістапад 1939 года.
Ліда.
Знаходжуся ў Лідзе. Павінны былі ехаць у Старую Вілейку, а тым часам прыйшоў загад перабрацца ў Ліду. Савецкая ўлада ведае, што робіць.
Горад нічога сабе: чысты. Але і тут поўна буржуяў. І адкуль яны толькі тут бяруцца?!… Падобна на тое, што ўся Польшча з адных буржуяў складаецца. Як ні паглядзі на каго, дык кожны ў ботах альбо ў чаравіках са скуры. У кожнага гадзіннік. І таксама крамаў шмат і прадаюць усё кожнаму без аніякіх абмежаванняў.
Што праўда: гэта ўжо не Польшча, а Беларусь. Наша Савецкая Беларусь. Зусім нядаўна былі выбары, і аказалася, што ўсе, у згодзе і ахвотна, галасавалі за далучэнне да Савецкага Саюзу. Ніхто не быў супраць. Дужа гэта прыемна. Сцяміла, аднак, буржуазія, што наш вялікі Савецкі Саюз і яго БАЦЬКА Сталін у стане забяспечыць усім вольнасць, працу і дабрабыт.
Кватарую я ў электраманцёра-чыгуначніка. Прозвішча ягонае Ліпа. Дужа вартасны чалавек – гарэлку п’е шклянкамі. Няйнакш. Я таксама нішто сабе, умею здорава пацягнуць, але яму не роўня. Падумаў спачатку, што гэта капіталіст вялікі, бо апрануты па-элеганцку і гадзіннік мае, і ў ботах ходзіць. Але пераканаўся пазней, што бясспрэчна ён з’яўляецца рабочым. Адразу, як я да яго ўсяліўся, прыйшоў ён да мяне з гарэлкай. Кажа:
– Вось што, чырвоны камандзір, трэба адзначыць твае ўлазіны да нас. Але можа, ты не захочаш з рабочым піць?
– Чаму не, – адказваю я. – Гарэлку і з чортам піць можна. Але ты не дужа на рабочага выглядаеш.
– Чаму так? – спытаўся ён.
– Гарнітурчык твой ваўняны, замежнага фасону, і чаравікі хромавыя выкрыюць тваё класавае паходжанне.
А ён мне кулак пад нос усадзіў.
– Паглядзі: якія маю рукі спрацаваныя. Як жалеза. Бачыш? Гэта ты беларучка і рабочым пагарджаеш. А ну пакаж руку!
Паказаў я яму далонь. А ён смяецца.
– Ты ручкі як у паненкі маеш. Адно для калупання пальцам у носе. Бачна, што не сам для сябе хлеб зарабляеш. Але мне ўшыстко едно, якое тваё класавае паходжанне. Афіцэр перадусім таксама чалавек, хаця часта горшы за свінню бывае.
Тыя ягоныя выслоўіцы не дужа мне спадабаліся. Але – думаў я сабе – чалавек несвядомы, дык як дзіця: мянціць абы што. А спрачацца з ім неяк не хацелася, бо, бясспрэчна, кулакі ён меў як кавадлы.
Пачалі мы гарэлку піць. Ён па паўшклянкі налівае і трэскае раз за разам. Бачу я: кепска – не дам яму рады. І так прапускаю чаргу. Але нічога… так сабе культурна бавімся і размаўляем то аб тым, то аб іншым. У пэўны момант я ў яго пытаюся: “Як па-беларуску “водка” называецца?” А ён адказвае:
– Не маю паняцця.
– Дык які з цябе беларус?
– Ніякі я не беларус, а паляк.
Падумаў я: “Хлусіць ты, бачна, не горш чым гарэлку піць умееш”. А потым кажу:
– Калі ты не беларус, дык навошта галасаваў за далучэнне Беларусі да Саюзу?
А ён адказвае:
– Ці ты дурань, ці дурня граеш? Кожны галасаваў, каб пячатку на дакуменце паставілі. Бо інакш: вораг народу! А гэта значыць… сам ведаеш што. Такім чынам не толькі за беларусаў, але і за зулусаў будзеш галасаваць.
– Дык няўжо тут беларусаў няма?
– Чаму няма? Ёсць, але мала. На ўсходзе іх болей. А тут амаль адныя палякі і жыды… Калі рускім Польшча так моцна не падабалася, дык павінны былі ўчыніць галасаванне за далучэнне да Палестыны. Гэта было б больш справядліва.
– А табе Польшча падабалася?
– Чаму не? – прамовіў ён. – Калі хто працаваць умеў і хацеў, дык тут жыць можна было. Бачыш сам: чыстым хаджу, гарэлку п’ю і сям’ю належным чынам утрымліваю. Чаго яшчэ болей хацець?
– А на свабоду ты забыўся?
– На якую свабоду? – спытаўся ён.
– Ну, на пралетарскую свабоду.
– Не ведаю, якая там у вас у Расеі пралетарская свабода. Але ў нас кожны жыў, як хацеў. Калі былі выбары, дык мог за якую хацеў партыю галасаваць. А ў вас выставілі двух кандыдатаў. Абодва камуністы. Ні пра аднаго з іх нічога не чулі. Вось і выбірай, грамадзянін, хто табе больш падабаецца: тыфус ці халера?… Атрымліваецца, як бы я сказаў: “Альбо вы, куме, ідзіце ў горад, а я пазабаўляюся з вашай жонкай.” Альбо: “Я пазабаўляюся з вашай жонкай, а вы, куме, ідзіце ў горад”.
Выслухаў я яго ўважліва і кажу:
– Шкада мне цябе, што, з’яўляючыся рабочым, даў буржуям так сябе задурыць, што нічога ў тых справах не разумееш. Але я ўпэўнены, што і ты хутка зразумееш усё як след.
А ён мне адказаў:
– Як след я зразумеў усё, як толькі вы прыйшлі. І ты зараз усё разумееш як след, але па-стаханаўску норму хлусні адпрацоўваеш. Але ў вас нельга інакш.
Скончылі гарэлку і пайшлі спаць. А назаўтра зранку я ўзгадаў сабе дакладна нашу ўчорашнюю размову, і ажно халодна мне ад страху зрабілася. Ён жа ўчора крытыкаваў выбары і кпіў з іх, а я чуў гэта і не даклаў тэрмінова ў НКВД. Можна было б сёння пайсці і паведаміць пра ўсё, але спытаюць: “Чаму не данёс пра гэта ўчора?”
Ад страху мне моцна разбалелася галава. І не ведаў што рабіць? Данясу аб контррэвалюцыйнай размове – уліпну разам з ім… альбо за такую размову, альбо за затрымку. Не данясу, а тады, можа, ён закладзе, што я чуў усё гэта і не паступіў так, як павінен паступіць кожны чэсны афіцэр і камуніст!… Вось трапіў я ў няшчасце з-за той праклятай гарэлкі! І якога д’ябла пытаўся ў яго пра тых халерных беларусаў? Менавіта пасля таго, уласна, размова на выбары і перайшла!