— Гэта ўжо лепш, хоць я і не ведаю, якая ў цябе справа. Не вельмі, браце, прыемна фельчару або доктару часта бываць у адной хаце.
Андрэю не хацелася адразу гаварыць, чаго ён прыйшоў. Ён не ведаў, з чаго пачаць размову, і запытаў:
— Што новага на свеце, Марцін?
— Што новага? Падобна, братка, на тое, што вайна будзе, каб яна згарэла... Але табе што! Ты льготнік, а мне прыйдзецца зноў ісці... Надакучыла. Аж падумаць страшна. Прывык ужо дома. Як успомню Кітай у 1900 годзе — валасы дыбам становяцца. Ці даўно было — тры гады назад...
— Значыць, зноў з Кітаем вайна?
— Нічога ты не ведаеш, Андрэй,— з жалем прамовіў Марцін.— Ваша Малінаўка, не раўнуючы, як балота. Ты ж разумны чалавек, а малінавец ад галавы да пят. Нічым не цікавішся, акрамя сваёй зямлі. Захраслі ў гнаі ды гразі. Ты ж вучыўся ў народным?
— Кончыў, Марцін, і вучыўся добра.
— З таго часу за кнігу не браўся?
— Амаль што не... Не было часу...
— Час знайшоўся б... Адным словам, Малінаўка...
— Дык з кім жа вайна, Марцін?
— Вайна будзе з японцамі. Гэта мая думка, Андрэй. Я атрымліваю газеты з Пецярбурга і Кіева. І вось, мяркуючы па тым, што яны пішуць, вайна з Японіяй будзе. Расія, бачыш, хоча залезці ў Маньчжурыю, Жоўтарасію стварыць, а Японія таксама не ад таго, каб тую Маньчжурыю пад сябе падабраць. А Еўропа хвасты іх звязвае. Усё гэта, братка, завецца палітыкай... І от праз гэтую сабачую палітыку пачнецца вайна, і Марцін Крываблоцкі збірайся ў паход.
— А можа і не. Ты ж сваё адслужыў.
— Не так многа ў Расіі дактароў, Андрэй, каб яны ротным фельчарам бракавалі... Справа не ў тым. Скажы, чаго ты прыйшоў, Андрэй?
— Мне, Марцін, трэба наняць хлопца. На год, сама менш. Рады не дам адзін. Малаціць трэба, сена з Волі вазіць, дровы; патрэбен работнік, хоць задушыся. Памажы знайсці хлопца.
Марцін паглядзеў на Андрэя і задумаўся.
— Хлопца знайсці можна, Андрэй,— сказаў ён.— Не такія багатыры ў Чыжэвічах, што парабка не знойдзеш. У маёнтак не хочуць ісці, бо там цэлая катарга, а да гаспадара пойдуць. Толькі, братка, справа такая: дрэнных ты не возьмеш, а добрыя да цябе не пойдуць.
— Чаму? — успыхнуў Андрэй.
— Не крыўдзіся. Але слава пра цябе ў наваколлі не вельмі добрая, Андрэй. Усе цябе, братка, лічаць ліхім чалавекам.
— І ты?
— Я цябе, Андрэй, мала ведаю. Думаю, што не такі ты ліхі, як пра цябе гавораць. Але ж на раты людзям замкоў не павесіш.
— Чым жа я ліхі, Марцін? — ціхім голасам запытаў Андрэй, у якога ад крыўды сціснулася сэрца. Сёння яго абразілі другі раз. Абразілі незаслужана, бязлітасна, не ведаючы яго душэўнага стану.— Скажы, чым я ліхі? — паўтарыў ён.— Я нікога не ашукаў, не абакраў, не нахлусіў на чалавека, не заеў нічыйго жыцця. Дык чым жа я ліхі?
— Тым, Андрэй, што ты на руку лёгкі.
— Няпраўда, Марцін! — ледзь не крыкнуў Андрэй.— Я першы нікога не зачаплю ні словам, ні справай. Я па мордзе таму дам, хто перада мною нос задзярэ, хто сябе носіць высока, а другога за чалавека не лічыць. Скажы, каго я пакрыўдзіў без прычыны?
Марцін засмяяўся.
— Ды, братка, усе кажуць, што ты іх без прычыны крыўдзіў.
— Усе! Хіба я ўсіх крыўдзіў? Верыш ты розным нарбутовічам ды мартыневічам.
— Супакойся, братка. Нікому я не веру. От табе, напрыклад, веру. Я, братка, люблю дужых, смелых і самастойных людзей. Такіх, якіх нельга пакрыўдзіць, бо яны даюць здачы. І хлопца мы знойдзем. У маёй сястры Агапы ёсць малодшы сын Іван. Ён да цябе пойдзе. Толькі калі прыйдзе Пракоп, то ты маўчы, а то ён пабяжыць да Агапы і напсуе нам. Івану семнаццаць гадоў. Работу любіць. Толькі, братка, ён не такі, як усе. Ён вельмі сарамлівы. І любіць чытаць. Вечарам, пасля работы, ты не забараняй яму. Няхай чытае... Мала хто гэтым цікавіцца з нашага брата.
Андрэй усміхнуўся.
— Ты сам не цікавішся дарэмна. Іван табе будзе вершы расказваць. Ён іх тысячу ведае. Для мужыка гэта нешта варта.
— Добра, Марцін. Толькі кніг у мяне няма.
— Кнігі я дам. Будуць кнігі. Толькі ты, братка, рукам волі не давай. Ён цябе абражаць не будзе, носа не задзярэ, а калі зробіць што не так, то, сам ведаеш, малады яшчэ.
Андрэй адчуваў, што Марцін з яго кпіць, але ўзлавацца на яго не мог.
— Ты, Марцін, мяне зусім за дурня лічыш...
— Не, Андрэй, наадварот. За разумнага чалавека, а то б я табе Івана не аддаў. От мы скора пойдзем да Агапы, паглядзім на яго. Але я цябе яшчэ папярэдзіць хачу. Там у суседстве з табой жыве ваш святы чараўнік Гарасім Жукоўскі. То ты будзь бацькам Івану. І блізка яго не падпускай да Гарасіма. Будзь поўны гаспадар. Быў я ў Гарасіма. Бачыў, што ў яго многа кніг, але я не хачу, каб мой Іван чытаў тыя кнігі. Іван, вядома, можа зацікавіцца. Ён яшчэ не разбіраецца, што добра, што дрэнна, то яму маім словам забарані нават падыходзіць да Гарасімавай хаты. Нядаўна было: Сулкоўскі даведаўся, што мой Іван чытаць любіць. Паклікаў яго да сябе. Пачаў распытваць, вершы папрасіў расказаць. Іван пачаў яму расказваць вершы Някрасава, Кальцова ды байкі Крылова. Нічога, поп пахваліў. Адчыніў сваю шафу. У беднага Івана і вочы разбегліся. Такое багацце! У Сулкоўскага і добрыя кнігі ёсць: Гогаль, Пушкін, Лермантаў, Някрасаў,— а ён майму Івану «Жития святых» ды «Евстрафия Плакиду» падсунуў. Я сам занёс яму назад тыя кнігі. Кажу: «Няхай вашы дзеці іх чытаюць, бацюшка». Смяецца, шэльма. «У мяне, кажа, няма дзяцей». А гэта не кнігі, а атрута, асабліва для маладых хлопцаў. Я калі бываю ў Старочыне ці ў Слуцку, то купляю Івану якую-небудзь кніжку. Няхай пра людзей чытае, а не пра багоў.