З дзяцей у Арлоўскага асталася толькі адна дачка Адэля, дзяўчына нішто сабе з выгляду, толькі ўжо стараватая, каб стаць жонкай маладога шляхцюка. Акрамя таго, гаворка яе была нейкая птушыная, яна не то картавіла, не то прыкідвалася, што картавіць, і, мабыць, лічыла, што вельмі хораша гаворыць. Аднак галоўная бяда была тая, што яна вучылася ў гімназіі. Каму з засцянковых гаспадарскіх сыноў спатрэбілася б такая жонка! Ажаніся ды бяры ёй наймічку. І панскія сыны да яе не сваталіся, бо Арлоўскі быў усё-такі не пан, і Адэля старылася ў дзеўках. Андрэй добра ведаў гэтую дзяўчыну. Гады чатыры назад ён, васемнаццацігадовы юнак, убачыў яе на вечарынцы і закахаўся. Нядоўга цягнулася тое каханне. Адэля хутка паставіла Андрэя на месца. А ён быў не такі хлопец, каб хутка забыць знявагу.
Чатыры гады — немалы час. Цяпер Адэля глядзела на Андрэя іначай, рабіла ўсялякія захады, каб вярнуць мінулае, але Андрэй ужо быў не той.
— Дзіўна, дзіўна,— прамычэў Арлоўскі.— Я пузні свят вас не сустракаў, пане Сташэвіч. — Голас яго скрыпеў, як сухая асіна, калі яе хістае вецер. Арлоўскі любіў устаўляць у гаворку польскія словы, любімае было — «пузні» (пасля, пазней).— Заходзьце ў хату,— запрасіў ён, адчыняючы дзверы.
— Мне, пане Арлоўскі, няма часу.
— Нічога, на адну хвіліну.
Андрэй зайшоў і выняў кашалёк.
— Бутэльку казённай, пане Арлоўскі.
Арлоўскі ўзяў грошы і пайшоў у другую палавіну хаты. У гэты момант у пакой увайшла Адэля. «Чорт цябе нясе»,— ледзь не плюнуў Андрэй.
— А я вас па голасе пазнала,— сказала яна.— І нашто вам гарэлка спатрэбілася ў будні дзень? — яна ўсміхнулася і дадала: — Ага! Сёння ж субота! Напэўна, у сваты сабраліся?
— Сабраўся,— адказаў Андрэй.
— А да каго, калі не сакрэт?
— Сакрэт.
— Ведаю я ваш сакрэт! Да Ганны Асіеўшчанкі... Ах, Андрэй, Андрэй... Каб вы не былі такі ганарысты...— Яна не дагаварыла.
Стары Арлоўскі прынёс гарэлку. Андрэй запхнуў бутэльку ў кішэню і развітаўся.
Марціна ён застаў дома. Гэты чалавек заўсёды быў гатовы ў дарогу, абавязкова ў гімнасцёрцы зелянковага колеру, падпяразаны шырокім салдацкім рамянём. Рыжыя пракураныя вусы тырчалі ўгару, і ўвесь ён з выгляду нагадваў фельдфебеля. Сёння Марцін быў яўна не ў гуморы.
Убачыўшы Андрэя, Марцін ажывіўся.
— Ведаю, чаго прыехаў! Бацька ці маці?
— Бацька, Марцін.
— Што з ім такое?
Андрэй расказаў, і Марцін пачаў збірацца.
— Што маю, то вазьму з сабой, а чаго не маю, таго не маю.
Калі прыехалі, бацька ляжаў на ложку бледны і схуднелы.
— Мама,— сказаў Андрэй.— Вы тут падрыхтуйце, што трэба.
Старая Аксеня кіўнула: яна ведала, што трэба рыхтаваць.
— Марцін,— звярнуўся Андрэй да фельчара,— пакуль ты агледзіш бацьку, я воз снапоў з поля ў гумно перакіну. Тут блізка, я хутка ўпраўлюся, а тады цябе дамоў завязу.
— Едзь.
Андрэй завярнуў каня і паехаў па снапы.
«Жыццё,— думаў ён.— Бацька захварэў, можа, богу душу аддасць, а сын, замест таго, каб каля ложка пастаяць, па снапы едзе».
Ён рашуча завярнуў каня, хвастануў яго пугай і паехаў назад. Нарбутовіч сустрэў яго на пары калёс. На пярэдніх ехаў сам, на задніх — жонка. Ён усміхнуўся хітрай, злараднай усмешкай:
— Забыўся нешта?
Андрэй сціснуў зубы і не адказаў. Другі раз не стрымаўся б, злез бы з воза і даў па карку.
Маці смажыла сала і кілбасу. Яна здзівілася, калі сын увайшоў у хату.
— Так скора вярнуўся?
— Вярнуўся.
Марцін абслухваў бацьку і маўчаў. Андрэй сеў пры стале і задумаўся. Марцін тым часам даў старому парашок і сказаў:
— Паляжаць трэба, дзядзька Юстынь. Тут не так хвароба, як гады.
— Паляжаць...— ледзь чутна сказаў стары.— А снапы сухія... Заўтра нядзеля...
— Уночы буду вазіць, тата.
— Грэх, мой сынок.
— Працаваць не грэх,— зазначыў Марцін. — Красці грэх.
— Жыта сеяць трэба... Які з цябе сявец. Калі што якое, папросіш Яна. Ён добры сявец... І рука ў яго лёгкая. Сташэвічы ўсе такія... Кодла адно.
— Кінь ты! — абурылася Аксеня.— Як толькі лёг, дык адразу пра смерць гаворку завёў. Людзі і хварэюць і папраўляюцца. Сам і ляжаў і ўставаў.
Стары хацеў нешта сказаць, але павярнуўся тварам да сцяны і супакоіўся.
— Пасля парашка будзе спаць,— сказаў Марцін.
За чаркай разгаварыліся.
— Паехаў я па снапы, Марцін, і падумаў: жыццё, каб яно прахам пайшло... Бацька хворы ляжыць, а сын павіннасць адбыў — фельчара прывёз, ды сам па снапы паехаў, бо іх, бачыш, можа дождж намачыць... А што бацька можа памерці без яго, дык гэта глупства... Бацьку слова вымавіць цяжка, а ўсё пра снапы гаворыць ды яшчэ пра сяўбу... Звярэем мы на гэтых гаспадарках, чарсцвеем.