Пакуль жыў бацька, гаспадарка яшчэ сяк-так трымалася, хоць з дапамогаю чужых рук, якія не так уздымалі яе, як валаклі са двара ўсё, што дрэнна ляжала. Пасля смерці бацькі Гарасім зусім адмахнуўся ад гаспадаркі. К гэтаму часу ён ужо меў дваццаць гадоў. На добры лад трэба было ажаніцца ды закасаўшы рукавы брацца за зямлю, але Гарасім і не думаў пра гэта. Ён хацеў прадаць зямлю, а грошы раздаць бедным. Чалавекам заўладала жаданне стаць святым. Ён увесь час трымаўся адзін, чытаў, маліўся богу, і гэта яго здавольвала. На вячоркі і вечарынкі Гарасім не хадзіў і, як чорт ад крыжа, уцякаў ад дзяўчат. Ён бы, можа, і прадаў сваю паўвалоку, але ўмяшаліся дзядзькі Нарбутовіч і Мартыневіч — бацькі Лявона і Нічыпара. Яны адгаварылі яго і ўзялі тую паўвалоку ў арэнду. Такім чынам пазбавіўшыся гаспадаркі, Гарасім знік. Вярнуўся ён дамоў гадоў праз пяць у адзенні вандроўніка па святых месцах. Вопратка на ім была не то папоўская, не то дзякоўская. Нават на галаве ён насіў нейкі каўпак, падобны на папоўскую камілаўку.
Малінаўцы лічылі яго дурнаватым. Дзядзькі-арандатары смяяліся з пляменніка і арэнды або зусім не плацілі, або плацілі колькі хацелі. Гарасім і не патрабаваў большага. Ён пажыў дома не больш за год, потым яго зноў пацягнула ў дарогу. Быў на Салаўках, у Кіеве, у Афоне, дапяў аж да Палесціны і Іерусаліма. У Малінаўцы ён асеў, калі адчуў, што надыходзіць старасць. Гэта было за тры гады да апісаных тут падзей. К гэтаму часу дзядзькі яго памерлі, гаспадарамі сталі іх сыны — Лявон і Нічыпар. Яны і арандавалі цяпер Гарасімаву паўвалоку.
Тры гады жыў Гарасім у Малінаўцы — нелюдзіма, адзінока, але, мабыць, па-свойму шчасліва. Хатка яго стаяла каля прыгумення ў невялікім, але добра дагледжаным садзе. З ўсёй гаспадаркі Гарасім любіў свой сад і агарод і даглядаў іх старанна. Увесь астатні час чытаў і лячыў хворых. Кабеты з навакольных вёсак ішлі да яго адна за адною. Ён меў градуснік, купляў у аптэцы парашкі ад галавы, жывата, розныя кроплі, збіраў травы і рабіў настойкі. Яго лічылі і чараўніком, і ведзьмаром, і святым, а малінаўцы не прызнавалі яго, не размаўлялі з ім, бо меркавалі, што ў гэтага святога проста не хапае ў галаве клёпкі. Закінуць такую гаспадарку, пражыць усё жыццё ў дарозе, на іх думку, мог толькі вар’ят. Вось чаму Андрэй і паслаў Гарасіма к чорту, калі маці сказала паклікаць яго да хворага бацькі.
Гарасім жа быў зусім не такі дурны, як думалі пра яго малінаўцы і сваякі-арандатары. Пабадзяўшыся па святых месцах, ён нагледзеўся ўсяго і трохі ведаў жыццё. Бескарыслівасць яго пад старасць саступіла месца сквапнасці. Ён пачаў з недаверам і падазронасцю ставіцца да сваіх братоў-арандатараў, і хоць маўчаў, але яны ведалі, што загаворыць. Загаворыць так, што толькі трымайся! Чаго добрага, пацягне нявыплачаную арэнду за ўсе гады.
Вось да гэтага святога брата і прыйшоў Лявон Нарбутовіч. Гарасім ужо збіраўся спаць, калі ў хату ўсунуўся Лявон.
— Добры вечар! — сказаў ён весела.
— Добры вечар! — не вельмі гасцінна адказаў Гарасім.
— Эге! Ты спаць сабраўся, а твой сусед толькі што на работу паехаў.
— Які сусед?
— Андрэй Сташэвіч! Па снапы паехаў, на нядзелю гледзячы. Чуў ты такое?
— Яго грэх, яго і адказ!
— Ну, але...— Лявон не знаходзіў, што яшчэ сказаць.— Ну, але, братка... А яго ж бацька хворы! Хоць бы дзеля бацькі патрымаўся. А ён па снапы паехаў.
— Хлеб — дар божы,— адказаў Гарасім.— А захварэць кожнаму нядоўга.
Гаворка не вязалася. Лявону больш не было чаго казаць.
— Мо табе трэба што? — на ўсякі выпадак запытаў ён.
— Трэба,— адказаў Гарасім.— Дровы трэба і грошы. Ды каня дасцё. Заўтра ў Старочын паеду.
Лявон выскачыў з хаты, як апараны. Сам напрасіўся. От вядзьмар пракляты, смерці табе бог не дае. І дровы, і грошы, і каня... Цяпер трэба ісці да Нічыпара Мартыневіча ды дамагчыся, каб даў каня. А дровы і грошы папалам. Маргі свае, а грошай рублі тры трэба даць.
РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ
Андрэй ніколі не думаў, што так хутка прымірыцца з тым, што бацька памрэ. Што гэта такое? Чаму так сталася? Чым гэта растлумачыць? Ён не мог знайсці адказу на гэтыя пытанні. У першыя дні пасля таго, як Марцін сказаў яму страшныя словы, ён не знаходзіў сабе месца. І цяжкая праца, пасля якой не чуваць ні рук ні ног, не магла выгнаць з галавы гэтай тужлівай і страшнай думкі. Яна была заўсёды з ім: і на полі, калі ён разам з Аленай жаў ярыну, і на адпачынку, калі яны, сеўшы проста на ржышчы, абедалі. Кавалак хлеба не лез у рот.