Тоўсты, паўнакроўны, падобны на мяснiка чалавек - той, хто лiчыўся маiм бацькам, - i абодва дужыя браты - дваццацi i дваццацi двух гадоў - спакойна чакалi ў крэслах. Раптам увайшоў i сеў побач са мной таксама запрошаны пан дэ Бурнэваль, зацягнуты ў вузкi сурдут. Твар яго спалатнеў, i ён штохвiлiны пакусваў трохi ссiвелыя вусы. Ён напэўна ведаў, што тут мелася адбыцца.
Раптам мой сябар змоўк, падышоў да шафы, узяў адтуль нейкую жоўтую паперу, разгарнуў яе, пачцiва пацалаваў i сказаў: "Вось завяшчанне маёй дарагой матулi".
"Я, што нiжэй падпiсалася, Анна-Катрына-Жэнэўева-Мацiльда дэ Круалюс, законная жонка Жана-Леапольда-Жазэфа-Гантрана дэ Курсiля, пры сваiм розуме i ў цвёрдай памяцi выказваю тут сваю апошнюю волю.
Перш за ўсё прашу прабачэння ў Бога, а пасля ў свайго сына Рэнэ за мой учынак. Я ведаю, што ў майго сына добрае сэрца i ён зразумее i даруе мне. Я пакутавала ўсё жыццё. Муж узяў мяне з разлiкам i ўвесь час пагарджаў мной, зневажаў, здзекаваўся i здраджваў мне.
Дарую яму, але я нiчога яму не вiнная.
Старшыя сыны зусiм не любiлi мяне, былi няўдзячныя i наўрад цi лiчылi за родную мацi.
У жыццi я была iм, чым мусiла быць; пасля смерцi я нiчога iм не вiнная. Крэўныя сувязi не могуць iснаваць без штодзённай, пастаяннай, святой любовi. Няўдзячны сын горшы за чужынца: ён здраднiк, бо не мае права быць абыякавым да сваёй мацi.
Я заўсёды баялася мужчын, iх спракаветных парадкаў i нялюдскiх звычаяў, iх брыдкiх забабонаў. Перад Богам мне больш няма чаго баяцца. З труны я выракаюся сваёй ганебнай баязлiвасцi; я не баюся сказаць, што думаю, магу адкрыць сэрца i скiнуць цяжар з душы.
Такiм чынам, усю прыналежную мне паводле закона маёмасць я пакiдаю свайму дарагому каханку П'еру-Жэрмеру Сiмону дэ Бурнэвалю з умовай перадачы яе нашаму любiмаму сыну Рэнэ.
(Апроч гэтага, мая воля падрабязна выкладзена ў натарыяльным акце.)
I, перад найвышэйшым суддзёй, якi цяпер слухае мяне, я сцвярджаю, што пракляла б неба i само жыццё, калi б не напаткала глыбокага, адданага, шчырага кахання i непахiснай падтрымкi майго мiлага, калi б у яго абдымках не зразумела, што Творца пусцiў людзей на свет, каб яны любiлi, суцяшалi адзiн аднаго i разам плакалi ў час нядолi.
Бацькам двух маiх старшых сыноў з'яўляецца пан дэ Курсiль, Рэне абавязаны жыццём пану дэ Бурнэвалю. Я малю Валадара над людзьмi i iх лёсам абаранiць бацьку з сынам ад чалавечага непаразумення, завяшчаю iм узаемную любоў i пашану да маёй памяцi. Гэта мая апошняя думка i апошняе жаданне.
Мацiльда дэ Круалюс".
Пан дэ Курсiль падскочыў i крыкнуў: "Гэта завяшчанне вар'яткi!" Тады падняўся пан дэ Бурнэваль i гучна, выразна сказаў: "Я, Сiмон дэ Бурнэваль, сведчу, што кожнае слова ў гэтым дакуменце - праўда. Гатовы давесцi гэта любому i нават магу паказаць лiсты".
Пан дэ Курсiль кiнуўся на яго. Я падумаў, што яны задушацца. Высокiя, адзiн худы, другi тоўсты, яны стаялi твар у твар i трэслiся ад лютасцi. Муж маёй мацi пралапатаў: "Вы - нягоднiк!" Другi, як i раней, смела i выразна сказаў: "Мы сустрэнемся ў iншым месцы, пане. Вы б даўно атрымалi поўху i стаялi на дуэлi, калi б я не баяўся за здароўе гаротнай жанчыны, якая ўсё жыццё цярпела вашы здзекi".
Ён павярнуўся да мяне: "Вы мой сын. Пойдзеце са мной? Я не маю права прымусiць вас, але, калi хочаце, хадземце разам".
Я моўчкi пацiснуў яму руку, i мы пайшлi. Я ледзь не вар'яцеў.
Праз два днi пан дэ Бурнэваль забiў на дуэлi пана дэ Курсiля. Мае браты, баючыся, каб не выбухнуў скандал, трымалi язык за зубамi. Я аддаў iм палову матчыных грошай, i яны ўзялi iх.
Я абраў прозвiшча свайго сапраўднага бацькi i выракся ад законнага, але не майго iмя.
Пан дэ Бурнэваль памёр праз пяць гадоў. Я i цяпер плачу па iм.
Ён устаў, прайшоўся i стаў супроць мяне: "Вось так! Я сцвярджаю, што матчына завяшчанне - самы прыгожы, высакародны i вялiкi ўчынак, на якi здольная жанчына. Вы згодныя?"
Я падаў яму абедзве рукi: "Цалкам, сябра".