- Немцаў многа. Ходзяць па мястэчку. Я з iмi гаварыў. Адно слова наша, а другое нямецкае. Я два днi курыў iхнiя папяросы. Я начаваў адну ноч у палiцэйскай канцылярыi. Я iм сказаў, што гэта я шукаю, каб дзе жыць, бо не ведаю, дзе бацькi, i я адзiн астаўся...
У гэтым месцы ён сцiснуў вейкi воч i счырванеўся, але зноў пачаў спакайней гаварыць:
- Яны мне сказалi, гэтыя палiцаi, iсцi куды начаваць, а я сказаў, што вельмi мне балiць жывот i галава i не ведаю, да каго iсцi. Пасядзеў, прылёг на нейкi куфар з пляскатым векам i ляжаў. Мяне да ранiцы не чапалi. А яны ўдвух усю ноч курылi i гаварылi, што людзей, мусiць, па шашы будуць гнаць. Я яшчэ i назаўтра з паўдня каля iх быў, а пасля вельмi есцi захацеў i пайшоў папрасiў у адну хату. А там мяне ведаюць i пачалi распытваць, цi не ведаю я, дзе мой бацька. А я сказаў, што я сам яго шукаю. Яны на мяне паглядзелi i нiчога не сказалi. Я ўбачыў, што яны нешта ведаюць пра майго бацьку, але казаць мне не хочуць. Я пачаў дапытвацца ў iх, а яны мне маўчаць. Я скончыў есцi i пайшоў пад наш дом, нехта падаставаў з яго вокны. Я зазiрнуў усярэдзiну, дык там з канапкi абiўка здзёртая, а на канапцы, дзе я некалi спаў, нейкi шчанюк ляжыць сабе, схаваўшы морду ў лапы. Мне так нядобра стала, што я адразу пайшоў адтуль. Я выйшаў на шашу i ўбачыў, што там нямецкая танкетка iдзе i немцы з яе страляюць наабапал шашы. Гэта яны прачасаць хочуць кусты паўз дарогу. Дык я падумаў, што гэта яны шашу ачышчаюць, каб па ёй гнаць тых людзей. Я яшчэ вярнуўся ў раён i пайшоў прасiць у немцаў есцi i закурыць. Адзiн немец даў мне пяць белых сухароў i цыгару. Я пералiчыў, колькi там на двары салдат, закурыў цыгару i разгаварыўся з адным немцам. Там дзве роты салдат стаяць, на тым тыднi iх прыгналi. У iх ёсць грузавiкi i танкеткi, i гэта яны будуць ачышчаць ад партызан шашу i трымаць па шашы варту, каб дарога была свабодная iм. Тады я пайшоў пад шэсць хат. Дык туды матацыклiсты прыязджалi i зноў паехалi. Я павячэраў у таго чалавека, што хата з сiнiмi акянiцамi. Ён мне сказаў пра бацьку, я не адчапiўся ад яго, пакуль ён не сказаў.
Тут Коля Сушчэвiч перадыхнуў i спынiўся. Гэта была другая навiна, якую ён сказаў толькi аднаму Антону Крамарэвiчу i некалькi разоў прасiў яго маўчаць пра гэта перад усiмi. Ён аж зажаўся, шпарка гаворачы, аж твар яго перасмыкваўся ад празмернай узбуджанасцi:
- Мой бацька ў немцаў служыць.
- А можа гэта няпраўда, - перарваў на паўслове Колю Крамарэвiч, з гэтага моманту чуючы, як пачынае нараджацца ў яго дзiўная думка: гэта была думка ад задавалення i ад пачуцця зларадства. Аляксандр Сушчэвiч пайшоў на службу да немцаў! Гiтлераўцы павесiлi яго жонку, у яго кватэры на канапе спiць шчанюк валачашчы, а хлопец яго мучыцца ў лесе пад кустамi. А ён немцам служыць! Той самы Сушчэвiч, што некалi быў вельмi востры на слова i на справу! Але не гэта ўсё было самае важнае, з чаго Антон Крамарэвiч быў усе тыя днi ў неспакойнай узбуджанасцi. Прычына ўзбуджанасцi была ў вялiкай крыўдзе: у самы цяжкi момант свайго жыцця, калi ён пакiдаў на жончыны рукi няскончаную хату, ён жа добра ведаў, што Аляксандр Сушчэвiч дурань, хвалько i самы большы тут прайдзiсвет. Але толькi цяпер, праз колькi год, ён скiнуў з сябе тое, у што быў адзеты. Якая вялiкая крыўда душыла Антона Крамарэвiча! Ён ужо не слухаў, што i як дагаварваў да канца Коля. Атрутная думка тачыла яго. "Каб не Аляксандр Сушчэвiч, мой дом даўно ўжо быў бы гатовы! На свеце адным домам было б больш. Я ставiў дом. А ён нiчога не зрабiў добрага. Ён адно не даў мне давесцi да канца будоўлю... Але хто жыў бы цяпер у тым доме? Няма ўжо iх, тых, дзеля каго будаваўся дом. Божа мой, Божа, няма iх!"
Ён аж выгукнуў гэтыя словы. Коля паглядзеў на яго i пакiнуў расказваць аб сваёй разведцы. Позiркi iх спаткалiся.
- А ў маю хату ты там заходзiў? - запытаў Крамарэвiч, прагнучы душой, каб так было, што Коля заходзiў у хату i сказаў яму, што там робiцца.
- Заходзiў, - адказаў Коля. - Я там адну ноч пераспаў на печы.
- Там жа холадна?
- Холадна.
- А певень?
- Сядзеў на той самай жэрдцы.
- I нiхто туды не прыходзiў i не хадзiў паблiзу?
- Не. Цiха было.
- А дзверы ты не забыўся дротам закруцiць?
- Закруцiў як мае быць.
- Ну добра. Дык цяпер, мусiць, на шашу трэба будзе iсцi?
Коля пацiснуў плячыма. Ён рабiў, што да яго належала. А ўсё iншае - на гэта ёсць iншыя людзi.
Праз дзён два прыйшла змена ў жыццi ўсяго атрада, i Крамарэвiч ахрысцiўся на вечнае развiтанне са сваёю адзiнотаю. Коля Сушчэвiч яшчэ раз схадзiў у разведку i сказаў, што на шашы пачаўся небывалы раней рух. Ездзяць машыны з аўтаматчыкамi, матацыклiсты, танкеткi i легкавiкi. Камандзiр здагадаўся, што гэта падобна на нямецкую псiхiчную атаку: многа руху i грукату, каб працiўнiк думаў, што iдзе вялiкая сiла. Гэтак i тут.
На трэцюю ноч атрад зняўся з месца i выйшаў да свiтання на шашу. На ранейшым месцы асталiся толькi двое, i адзiн з гэтых двух быў Коля Сушчэвiч. Камандзiр атрада апошнiмi днямi пачаў думаць, што гэта не так сабе незнаёмыя людзi пачалi з'яўляцца ў гэтым месцы. Гэта маглi быць нямецкiя выследчыкi, якiя вывiжоўвалi партызанскiя сляды. Можа яны напалi на след атрада? Калi гэта так, то пасля аперацыi на шашы не трэба варочацца на гэтае месца. Дык трэба праверыць, цi ў гэтыя днi будуць падыходзiць туды незнаёмцы. Дзеля гэтага ў лесе асталiся Коля Сушчэвiч i добра вядомы яму з самых малых дзён тамашнi чалавек, якi апошнiя перад вайной два гады быў садаводам i пчаляром у блiзкiм да раённага цэнтра саўгасе i часта бываў у доме Сушчэвiчаў. Яны ўдвух самi з сабою памеркавалiся заняць месцы далёка адзiн ад аднаго, каб шырэй абсочваць мясцовасць. Коля ўвесь першы дзень прасядзеў на прыдарожнай таполi, i яму добра вiдно было на шырокую разлегласць. I ўсе падыходы да лесу былi як на далонi. Нават добра заўважаўся дробны кусток шыпшыннiка, ужо без лiсця i прыламаны калёсамi. За дзень Коля не ўбачыў анiводнага чалавека. Было так цiха i пуста, быццам тут нiколi не лiлася чалавечая кроў i быццам бы тут не тлелi ў зямлi прыблудныя ў гэты куток фашысты i iхнiя палiцаi. Змрокам дня Коля злез з дрэва i пайшоў на лагернае месца ў лес, так, як яны i дамовiлiся з садаводам. Той ужо быў там i нецярплiва чакаў Колю. Здавалася, што ён нейкi ўзбуджаны. Ён узяў Колю за плечы i сказаў:
- Ну, сынку, ты ўсё тужыш па бацьку i шукаеш яго. Дык будзь спакоен, твой бацька жыў i здароў.
Коля ўздрыгануўся i, апанаваны вялiкай трывогай, сцiшыўся.
- Я сёння апоўднi твайго бацьку бачыў. I так мне хацелася з iм пагаварыць, але не ўдалося. Ён iшоў паўз лес, я яго бачыў здалёку i пазнаў. Я крычаў, а ён не пачуў, вецер дзьмуў ад яго. Так што твой бацька жывы i здаровы. Цяпер ужо, калi так, ты з iм можаш скора i спаткацца.