— Здароў, Іван, — сказаў Чыўін. — Што ж гэта твае людзі?…
— Чакай, — сказаў Багатыроў. — Потым.
— Цяценька, — сказаў хлопчык. — Не загадвайце вы… Не трэба.
— Гэх, Паўлуха, нічога ты не разумееш. Гэта — грошы… Гро-шы.
Хлопчык замаўчаў. Алесь спаймаў ягоны позірк і ўсміхнуўся яму. Той адказаў рахманай, але ў чымсьці ўжо і зухаватай багатыроўскай усмешкай.
Чыўін соп, з гневам пазіраючы на гаспадара. Церабіў клінаватую бараду.
Бык раптам памчаў па крузе. Выцягваўся ў паветры, дугою выгінаў хвост. І па крузе, разам з ім, выбухаў і згасаў захоплены рык.
— Звер! Звер! — крычала публіка.
Алесь бачыў сотні людцаў, чырвоных, ашчэраных, з потнымі бліскучымі тварамі, бачыў прыліплыя да скроняў валасы, мятыя дваранскія шапкі, паддзёўкі, фартухі мяснікоў, выцягнутыя ў паветра рукі.
— Звя-ры-нуш-ка!
— Ух ты, ільсняны мой!
— Баг-гатыроў, до ўжо! Спускай сабак!
— Радавых давай, чыстакроўных!
Звер роў.
Непадалёку ад Алеся рабаваты купец з замілаваннем глядзеў на быка, торгаў нагамі ад нецярплівасці і ледзь не са слязьмі крычаў:
— Ну пайшла, ці што? Пайшла?! Пайшла?!
— Ты што лямантуеш, чортамалот? Рыла луснуць гатовае, а нерв-най!
Бык узняў галаву і працягла зароў. Яму было страшна, але ён рыхтаваўся дорага прадаць жыццё. Вакол незнаёма, зусім не так, як на даржніку ці ў травяным зялёным полі, смярдзела потам, тытунём, газамі і выпарэннямі чалавечых цел. І звер крычаў, аж варушылася на закінутай глотцы хвалістае льснянае валлё. Багатыроў махнуў рукою.
Са скрогатам паднялося акенца ў агарожы. Вялізны медэлянскі пёс куляй вылецеў з яго і забаяўся: пайшоў трохі ў абход быка. Бык быў дасканаласць, і пёс быў дасканаласць.
— Бушуй! Бушуй! — зарыкаў натоўп.
У акенца выскачыў за Бушуем другі сабака, таксама, відаць, сем з паловай чвэрцяў у даўжыню ад вушэй да хваста. У гэтага вочы былі наліты крывёй, а масць кідалася ў сіняву.
— Га-лу-бы! — роў натоўп. — Га-лу-бы!
Бушуй, убачыўшы падмацаванне, асмялеў. З двух бакоў памчалі да быка дзве вялізныя істоты. Бык ударыў быў Бушуя, але не рагамі, а лбом, і пёс пакаціўся па зямлі. Але ўжо ў наступны момант зноў ускочыў.
Яшчэ праз хвіліну два целы цяжка віселі на ягоных вушах. Пасярэдзіне круга рухаўся, з напругай кружыўся клубок з сопу, пырхавання, прыглушанага — праз поўную поўсці пашчу — клёкату і бурчання.
Бык прыўзняў быў галаву, але яна адразу рухнула амаль не да зямлі: чатырнаццаць пудоў вісела ў яго на вушах.
— Ар-ар-ар! Ар-ар-ар!
Ільсняныя тулавы сабак матляліся па зямлі. Гэта было так абрыдліва, што Алесь адвёў вочы.
Убачыў хлопчыка. Той сядзеў на кукішках, каб не глядзець на «круг». Між ягоных каленяў заціснута была вялікая галава трэцяга медэлянскага сабакі.
— Як яго завуць?
— Лебедзь, — адказаў хлапчук.
— Стары?
— Вельмі стары. На пакоі. Ён малады мядзведзя адзін на адзін біраў.
Вочы Лебедзя — ад пяшчоты — былі прыплюшчаныя (хлапчук гладзіў яго па галаве), але вушы трапяталі зрэдку, відаць, прыслухоўваючыся да не даступнай яму цяпер музыкі бойкі.
— Лебедзь, — працягнуў Алесь руку, і пёс расплюшчыў вочы.
— Укусіць, — ціха перасцярог хлапчук.
— Не ўкусіць, — сказаў Алесь.
Старое мастацтва, якім цяпер валодаюць хіба толькі лепшыя з лепшых выхавальнікаў службовых сабак, мастацтва гаманіць з сабакамі на ягонай мове, глядзець яму ў вочы і навяваць было ў Алеся і ва ўсіх такіх — у крыві.
Ён варушыў вуснамі і глядзеў, глядзеў. І вось зрэнкі пса затрапяталі, вушы прыціснуліся на круглай галаве. Алесева рука легла на яе.
У глотцы старога сабакі нешта ціхутка заклекатала, спачатку трохі пагрозліва, потым усё больш і больш пяшчотна і задаволена.
Хлопчык глядзеў на Алеся амаль спалохана. Таму што састарэлы сабака цяпер літаральна захлынаўся ад раптоўнага прыліву любові. Пад старой выцертай поўсцю хвалямі прабягалі дрыжыкі замілавання.
Алесь прыўзняў вочы. Старэйшы Багатыроў падціснуў вусны, глядзеў на Загорскага з бязмернай павагай і трохі з гневам:
— Не ўздумайце паўтарыць такое з Бушуем ці з Галубым. Давядзецца застрэліць.
— Чаму?
— У сабакі павінен быць адзін гаспадар.
— Хіба Лебедзь цяпер будзе любіць вас менш?
— Ён за ўсё жыццё нават з сапраўднымі ахвотнікамі не дазволіў сабе такога-с.
— Вы яго гаспадар?
— Не, — сказаў Багатыроў. — Цяпер ужо не я ягоны гаспадар. Пёс ужо два гады крыўдуе на ўсіх тут. Калі ён пачаў драхлець — я яго, барын, не выпусціў на чарговае цкаванне Ён тры дні не еў. Потым пачаў браць з рук Паўлухі: зразумеў, што дзіця невінаватае-с. Але ён цяпер нікога не слухаецца. То бо слухаецца, калі скажуць: «Хадзі сюды» або «Не руш», але ў сур'ёзным не слухае. Пакрыўдзіўся-с.
Я пусціў яго аднойчы вось так, на быка, — не йдзе.
Лебедзь адвараціў ад яго пацёртую, нібы молем трачаную, морду і пацягнуўся да Алеся.
— Бачыце-с? Не ўздумайце з Галубым. Не дазволю-с.
— Мне яшчэ з вамі трэба пагаварыць наконт вашых людзей, — угневаўся раптам Алесь. — Ды толькі я не хачу пры дзіцяці.
Багатыроў звузіў вочы. Прыпухлыя павекі леглі на іх. І раптам замест «гаспадара» сярэдняй рукі, апранутага як небагаты купец, глянуў на Алеся «сакалінец», чалавек, які з ахвотаю дзёр бы шкуру не з быдла, а з кагосьці іншага, выскачыўшы з-пад моста.
Рука пацягнулася да нашыйніка сабакі. Алесь спакойна, каб не спалохаць дзіця, паклаў сваю руку на запясце Багатырова, сціснуў.
Хвіліну ішла непрыкметная барацьба. Потым твар жывадзёра наліўся крывёю.
— Не думаў, — ціха сказаў ён. — Ну, дык што?
— Сёння вашы людзі…
— Пусціце-с маю руку.
Алесь пусціў.
— Думалася мне, у вас костка танчэйшая-с.
— Яны таксама думалі, — сказаў Алесь.
— Хто?
— Сноп, Міхайла, Шчалканаў. Дваіх не ведаю.
— Дзе яны?
— Пэўна, ляжаць у яры.
— Як, зусім?
— Не думаю. Я не ўжываў ніякай зброі.
Багатыроў уздыхнуў.
— То што вы хочаце-с?
— Перш за ўсё адашліце адсюль хлопчыка. Не цягайце яго па гэтай брыдзе. Яму тут не месца. І жыць ён будзе, спадзяюся, у іншыя часы.
Жывадзёр маўчаў. Ён, відаць, вагаўся між гневам і ўсведамленнем слушнасці словаў невядомага.
Чым бы гэта ўсё скончылася — Бог ведае. Але ў гэты момант ваўтузню і хрыпенне ў крузе заглушылі крыкі несамавітага жаху.
…Бык — на яго спусцілі яшчэ чатырох сабак,і тыя абляпілі ўсю яго галаву, прыціснулі яе да зямлі — раптам ускінуўся. Ён не хацеў біцца. Ён хацеў аднаго — свабоды. Тыя не разумелі гэтага — тым горш.
Бугай з цяжкасцю ўзняў галаву. Цела ягонае дрыжала. Ён зрабіў крок, другі, а потым кінуўся насустрач гэтай свабодзе ўсё хутчэй і хутчэй.
Ён ляцеў на дзверы, што вядуць у круг. Ляцеў, цягнучы за сабою, па пыле, сабак. Ляцеў, як таран, прыбавіўшы да сваёй вагі яшчэ трыццаць пяць пудоў, што віселі на ягоным карку, вушах, баках. І ўсёй гэтай вагою ён ударыў у палавінкі брамы.
Брама абурылася. Два сабакі, скінутыя ўдарам аб шулы, адваліліся, енчылі на зямлі. Чорны таран кінуўся куды глядзяць вочы. Сабакі калаціліся на ім,а ён то скакаў з усіх чатырох ног у паветры, то зноў бег.
Быдла, якое толькі што выла, раўло і стагнала ад захаплення, трэсла кулакамі ў паветры і юрліва вадзіла вачыма па лужынах крыві, — кінулася хто куды. Тапталі адзін аднаго, мітусіліся, бегалі, між іх лётаў, трасучы галавою, гнеўны, як Пярун, і рыклівы, як Пярун, бык.
Ямшчыкі і фурманы, кінуўшы седакоў, пачалі нахвостваць коней па дарозе на Маскву, а за імі каціўся шэры натоўп, крычучы ад жаху.
Самыя жорсткія, як заўсёды, выявіліся самымі баязлівымі. Скора поле, дзе — на шчасце — не засталося ніводнага забітага (бык быў не тым заняты), апусцела. Валяліся толькі перакуленыя крэслы і лавы ды стаялі нашы прыезджыя, Багатыроў з сынам і яшчэ два-тры чалавекі.
А па полі, як грамавы молат, імчаў бык, аблеплены сабакамі. Ён скідаў іх, а яны зноў кідаліся на яго. Урэшце два з іх, енчачы, адступіліся. На вушах звера, па-ранейшаму, віселі толькі Бушуй і Галубы, падымаючыся і апускаючыся ад бурхлівых, бы з кавальскага меха, уздыхаў быка.
І тады бык павольна, відаць, з апошняй сілы, пайшоў да шашы. Ён мінуў сухі ўзгорак і, правальваючыся ў вільготную, яшчэ халаднаватую гразь ворыва, цягнучы за сабой сабак, пайшоў, як і раней, насустрач свабодзе.