— Шэсцьдзесят шэсць франкаў. Сто грамаў фiле, падумаць толькi! I яшчэ хочуць, каб я за так аддала сваю мансарду.
У адказ пачулася кароткае мяў. Згаладнелая кошка вылезла з-пад ложка i церлася аб яе лытку, рызыкуючы атрымаць выспятка. Ну вядома, гэтая вечная здыхля Шэрая. Марта збiралася адпiхнуць яе, але перадумала. Добрая кацiдла! Падбародак пераходзiць у шыю, цыцкi ў сцёгны. Яна з цяжкасцю нагнулася, каб узяць Шэрую на рукi, i стала гладзiць яе па спiне. Слаўная кацяра. Яна займаецца сексам, можа, раз на тры месяцы, але з такiм апетытам, з такой заўзятасцю, якiя ўсю ноч бударажаць катоў. А як яна кiдаецца на лёгкае, за тры ўкусы можа праглынуць цэлы фунт, а ўвесь наступны тыдзень супакойвае апетыт, аблiзваючы вусы. Такая яе прырода! I спрытная, падла, нейкiм цудам можа адчыняць дзверы.
I раптам кошка, выпушчаная з рук, мякка ўпала на чатыры лапы, а Марта, прыхапiўшы пошту, хуценька выскачыла з будкi i кiнулася да лесвiцы. Наконт дзвярэй. Яна забылася ключ. Божа ж ты мой, ключ! Каштоўны ключ ад мансарды там. Здурэць можна, такая неасцярожнасць! Хто заўгодна можа авалодаць iм i ўсялiцца як скватэр[1], пазбавiўшы яе, Марту, заслужанага барышу. Напрыклад, Мало, хаця няшчасным звычайна бракуе смеласцi. Або клiент Паке, якi, магчыма, быў той самы, што i ў сястры Марыi з Сэнт-Фас. Святы фарс, так будзе правiльней! У гэтых людзей заграбушчыя рукi i поўны рот належных падстаў, каб прыладкаваць сваiх. Потым паспрабуй iх выселiць. Заўсёды знойдзецца закон, якi абараняе iх iнтарэсы, i спагадлiвыя душы, якiя звыклi займацца дабрачыннасцю за ваш кошт i могуць усчаць скандал, варта вам наважыцца паказаць хоць самую малую незадаволенасць.
I Марта караскалася ўгору, дыхаючы, як кавальскi мех. Клятая лесвiца! Калi ногi ўжо не гнуцца, няма чаго працаваць кансьержкай. Лепш за ўсё было б прадаваць вустрыц на тэрасе якога-небудзь кафэ ў Бэльвiлi. Марта iх вельмi любiла i магла адным махам загарнуць вам цэлы тузiн, тут ёй не было роўных. Праўда, зiмой холадна, гэта адзiн з агументаў Адрыена, якi крывадушна казаў: «Ты занадта мярзлячая, — i дадаваў: — Да таго ж на гэта трэба грошы, а ў цябе няма нiводнага су», як быццам крэдыт iснаваў для сабак, а не для людзей. Вечна бурчыць, вечна баiцца зрабiць ёй прыемнае i нават не прызнаецца, што баiцца падатку, якi трэба плацiць за права гандляваць, i белага вiна, якое б ёй перападала. Жахлiвая лесвiца. Трэба абавязкова мець кагосьцi, каб пасылаць з даручэннямi наверх, калi Эмiлi i далей упарта не будзе рабiць рознiцы памiж ноччу i днём. У кожным лесвiчным пралёце было па дзевятнаццаць прыступак, i Марта адлiчвала iх па адной, трымаючыся за парэнчы, якiя хадзiлi хадуном. На трэцiм яна была ўжо ўся мокрая. Памiж чацвёртым i пятым яна была вымушана перадыхнуць i прымасцiлася краечкам сцягна на шэсцьдзесят шостай прыступцы, занадта вузкай, каб памясцiць астатняе. Але нейкi нязвыклы шум прымусiў яе ўскочыць. Над ёй, у мансардзе, нехта тупаў. У яе мансардзе. Яна голасна сказала: «Вось i добра, будзеш ведаць!» I на секунду здзiвiлася, што падумала пра пакаранне не так за сваю неасцярожнасць, як за свае падлiкi. Але гэтае прасвятленне ўжо прайшло. Яна ўспомнiла, што ёй вельмi патрэбны грошы, i адчула абурэнне, якое надало ёй сiлы. Яна стралой узляцела на самы верх i, як слон, прагрукала па калiдоры, аж калацiлiся тонкiя сцены, нават не звярнуўшы ўвагi на маленькую Мало, якая прашлёпала з эмалiраваным збанам да крана, i на мадам Паке. Мадам Паке пакiдала дзверы прачыненымi, каб лепей чуць, i праз шчылiну быў вiдаць яе плоскi профiль, яна была засяроджаная на прыгатаваннi соўсу, капаючы з двух графiнчыкаў, што служылi ёй за маслёнкi. У адзiным парыве Марта дабегла да самага парога мансарды i застыла, не могучы зрушыць з месца ад задышкi i разгубленасцi. Мадам Сюрмюля, важная i ўпэўненая ў сваiх правах, у бездакорна белай блузцы, ужо распараджалася ў памяшканнi. Яна, нават не павярнуўшы галавы, незадаволена сказала:
— Зачынiце дзверы, тут скразняк.
Марта штурхнула дзверы, машынальна правёўшы рукой па замку. Ключа не было. Ключ круцiла на пальцы бакалейшчыца. Яна нядбайна кiнула, звяртаючыся да Розы, сваёй служанкi, якая лянiва вадзiла венiкам па падлозе:
— У гэтым кутку, даражэнькая. Хiба вы не бачыце, што тут смецце?
Прыхiнуўшыся спiной да вушака, Марта з цяжкасцю даходзiла да сябе. Яна нiяк не магла пракаўтнуць вельмi вязкую слiну. Яна заўсёды пасавала перад упэўненасцю i бесцырымоннасцю багацеяў. Яна пазiрала то на вялiкiя ногi мадам Сюрмюля, у вялiзных пантофлях, то на пакорлiва схiленую Розу. Гэтая яе пакорлiвасць была заразнай. Нарэшце яна прамямлiла:
— Значыць, вам гэта падыходзiць, мадам?
— Трэба думаць, што так, — нядбайна адказала мадам Сюрмюля.
— Вядома, для вас гэта ўсяго толькi катух на гарышчы, — сказала Марта, усё больш губляючыся.
— У гэтым, як вы сказалi, катуху на гарышчы я не змагу нават захоўваць вадкiя кансервы, бо зiмой яны замерзнуць i папсуюцца, — адказала мадам Сюрмюля.
Яна замаўчала i ўладарна ткнула пальцам, паказваючы Розе на павуцiнне. Памалу Марта рабiлася больш ветлiвай i баязлiвай. За гэты катух на гарышчы кансьержка з пяцьдзесят чацвёртага давала ёй дваццаць тысяч, нават Мало далi б дзесяць. Гульня прайграная. Не разлiчыла. Толькi бедныя плацяць вялiкую цану за трушчобы. А што яна атрымае ад гэтай, якой пятнаццаць квадратных метраў пад склад — усяго толькi дробная ўдача i якая, заняўшы памяшканне, можа даць, колькi пажадае? Яе заўсёды абдурвалi, i Марта добра ведала, што нiколi нiчога не атрымаеш ад гэтых людзей, якiя разглядаюць сваё становiшча як права на прывiлеi i лiчаць дастатковым кiнуць якую-небудзь прынаду, а потым робяць незадаволены выгляд, каб паказаць, што нiчога вам не вiнаватыя, а ўзнагароду за вашу паслугу падаюць вам як мiласцiну. Вось i цяпер. Ключ круцiўся на пальцы мадам Сюрмюля, якая нават не мiргнуўшы прамармытала, сунучы кончыкамi пальцаў у хуценька раскрыты кулак Марты, якая сама сагнулася папалам, складзеную ў чатыры купюру:
— Ну, я ўдзячная вам… Ну, ну, так заведзена. Я толькi папрашу вас глядзець, што за людзi падымаюцца наверх. Гэтыя дзверы ў мансардах вельмi ненадзейныя, i мне б не хацелася, каб гэтым скарысталiся i пакралi мой тавар. Мая пошта ў вас? Нешта позна яе сёння прынеслi.
Факт надзiва рэдкi, для мадам Сюрмюля не было лiстоў, толькi газета. I яшчэ два праспекты, якiя яна не спяшаючыся разарвала, прашаптаўшы:
— Прынамсi, не будзе рахункаў.
I, палiчыўшы справу скончанай, яна пальцам разарвала абгортачную стужку на газеце i, адставiўшы яе сантыметраў на шэсцьдзесят з-за сваёй дальназоркасцi, стала чытаць крымiнальную хронiку. Пры гэтым яна не пераставала адным вокам сачыць за Розай, якая рана цi позна стане гераiняй каментарыя наконт згубных вынiкаў сентыментальных памылак i сумнiўных сувязей.