Не можаш не зразумець. Да самай апошняй хвіліны ў цябе былі сумненні: ці не сапраўдны твар тое, што лічыў ты маскаю, ці не маска тое, што ты лічыў сапраўдным тварам? Хіба не гэтак? Ведама, гэтак. Любы, каго спакушаюць, паддаецца спакусе, добра гэта разумеючы.
Такім чынам, маска ўжо не вернецца. Спачатку з дапамогаю маскі ты хацеў вярнуць сябе, але з нейкага моманту ты стаў глядзець на яе толькі як на шапку-невідзімку, каб уцячы ад сябе. I таму яна стала не маскаю, а другім тваім сапраўдным тварам. Праўда? Нарэшце ты паўстаў у сваім сапраўдным абліччы. Гэта была не маска, гэта быў ты сам. Толькі калі не хаваеш ад другога, што маска ёсць маска, маецца сэнс надзець яе. Вазьмі касметыку жанчын, якую ты так не любіш, — ніхто не спрабуе схаваць, што гэта касметыка. Увогуле, кепская была не маска, проста ты кепска ведаў, як з ёю абыходзіцца. Доказ? Хоць ты і надзеў маску, усё роўна нічога не змог зрабіць. Не змог зрабіць ні добрага, ні благога. Толькі швэндаўся па вуліцах, а потым напісаў гэтыя прызнанні, бясконцыя, як гадзюка, якая ўхапіла сябе за хвост. Быў бы апечаны твой твар ці не, надзеў бы ты маску ці не — на табе гэта ніяк бы не адбілася. Ты не можаш паклікаць маску назад. I, паколькі не вернецца маска, ці варта вяртацца і мне?..
Але ўсё роўна прызнанні страшныя. Мне здавалася, быццам мяне, зусім здаровую, гвалтам паклалі на аперацыйны стол і рэжуць і крамсаюць сотнямі дзіўных скальпеляў і нажніц невядомага прызначэння. З гэтага пункта погляду прачытай яшчэ раз тое, што ты напісаў. I ты абавязкова пачуеш мае стогны. Калі б у мяне быў час, я б растлумачыла табе значэнне кожнага майго стогну. Але я баюся, што забаўлюся і ты паспееш прыйсці. Ты малюск. Хоць ты і кажаш, што твар — сцяжынка, якая звязвае людзей, але сам ты малюск, ты быццам таможны чыноўнік, толькі і стараешся зачыніць дзверы. Ты, такі высакародны, не можаш супакоіцца, падымаеш вэрхал, быццам я, якую ты з усяе сілы трымаў за сцяною, пералезла цераз гэтую сцяну, не меншую за турэмную агароджу, і ўкрала тваю жонку. I ты, не вымавіўшы ні слова, паспешліва забіў створкі ў масцы, як толькі на вочы трапіўся мой твар. I праўда, як ты кажаш, свет напоўнены смерцю. Але хіба сеяць смерць не занятак падобных на цябе людзей, якія не жадаюць ведаць нікога, апрача сябе?
Табе трэба не я — табе трэба люстэрка. Любы чужы чалавек табе не болей чым люстэрка з тваім адбіткам. Я не хачу вяртацца ў гэтую пустыню люстэркаў. Маё сэрца гатовае лопнуць ад твайго здзеку — ніколі, ніколі ў жыцці не прыміруся з ім.
(Далей ідуць яшчэ два радкі, закрэсленыя так густа, што прачытаць нічога немагчыма.)
...Такі нечаканы ўдар. Адразу распазнаўшы ў маёй масцы маску, ты прадаўжала прыкідвацца, што ашуканая. Тысячаногія чэрві сораму папаўзлі па мне, выбіраючы мясціны, дзе лёгка паяўляецца курыная скура — пад пахі, спіну, бакі. Нервы, якія адчуваюць сорам, напэўна знаходзяцца каля самае паверхні скуры. Я ўкрыўся высыпкаю ганьбы, распух, быццам тапелец. Карыстацца заезджаным выразам, што я не хачу быць клоунам, які не бачыць сябе клоунам, няма сэнсу, бо самі гэтыя словы сталі клоунавымі словамі. Ты ж усё бачыла наскрозь. Ці не падобна гэта на тэатр, у якім выступаў толькі адзін акцёр, які лічыў сябе нябачным і верыў у хлуслівыя заклінанні, нават не ўяўляючы, што ўвесь ён на віду? Скуру ўзорвалі мурашкі сораму. А ў барознах узаранае скуры вырасталі іголкі марскога вожыка. Яшчэ трохі, і я ператваруся ў калючую жывёліну...
Я стаяў, пагойдваючыся, зусім разгублены. А калі ўбачыў, што цень таксама пагойдваецца, зразумеў, што гэта не мая фантазія — я папраўдзе пагойдваюся. Ага, я дапусціў недаравальную памылку. Недзе сеў, відаць, не ў той аўтобус. Куды ж я павінен вярнуцца, каб перасесці ў той, што мне трэба? Усё яшчэ пагойдваючыся, спрабаваў асвяжыць памяць, звяраючыся з зацёртаю, замурзанаю картаю.
Позняя ноч, поўная рэўнасці, калі я вырашыў пісаць гэтыя запіскі... Дзень спакушэння, калі я ўпершыню загаварыў з табою... Раніца, калі я надумаўся, што стану распуснікам... З усмешкаю досвітак, калі была закончана маска... Хмурны вечар, калі я ўзяўся рабіць маску... I доўгі перыяд бінту і п’явак, якія прывялі мяне да гэтага... Што, яшчэ мала?.. Я і так далёка зайшоў, але, калі зраблю перасадку не там, дзе трэба, мне давядзецца шукаць станцыю адпраўкі зусім у другім баку. Няўжо і праўда ўва мне, незалежна ад ёмішча, заўсёды была гнілая вада, як ты сцвярджаеш?..
Увогуле дык мне няма чаго пакорліва прымаць тваё абвінавачанне. I найперш цяжка згадзіцца з думкаю, што насенне смерці сее той, хто, накшталт мяне, не жадае ведаць нікога, апрача сябе. Сам выраз «не жадае ведаць нікога, апрача сябе» надзвычай меткі і цікавы, але разглядаць яго ў шырэйшым сэнсе, чым вынік, — пры любых умовах значыць прыпісваць яму болей, чым ён заслугоўвае. He жадаць ведаць нікога, апрача сябе, — заўсёды вынік, але ніяк не прычына. Справа ў тым (я пісаў пра гэта і ў запісках), што сучаснаму грамадству патрэбны пераважна абстрактныя чалавечыя адносіны, і таму нават людзі, якія, накшталт мяне, страцілі твар, могуць свабодна атрымліваць жалаванне. У натуральных умовах мы знаходзім канкрэтныя чалавечыя адносіны. Людзі побач успрымаюцца як адкіды; самае большае, на што яны здольныя, — ледзь жыць толькі ў кнігах і на адзінокіх астраўках, якія называюцца сям’ёй. Колькі б тэлевізійныя спектаклі на сямейныя тэмы ні спявалі прытворных дыфірамбаў сям’і, свет па-за сям’ёю, у якім адны толькі ворагі і распуснікі, іменна гэты свет вызначае цану пэўнага чалавека, прызначае яму жалаванне, гарантуе яго жыццёвыя правы. Кожнага чужога суправаджае пах яду і смерці, і людзі ўрэшце пачынаюць пакутаваць ад чужафобіі. Адзінота, ведама, таксама страшна, але яшчэ страшней, калі табе здрадзіць чужая маска. Мы не хочам выконваць ролю выкінутых з сучаснасці дурняў, якія лісліва чапляюцца за чужыя хімеры. Бясконцы, манатонны паўтор дзён здаецца полем бою, якое ператварылася ў штодзённасць. Людзі цалкам аддаюцца таму, каб апусціць на твар жалезную штору, замкнуць яе на замок і не даць чужому пранікнуць усярэдзіну. А калі ўсё ідзе добра, яны мараць пра немагчымае (якраз гэтак, як мая маска) — пра тое, каб уцячы ад свайго твару, хочуць нават стаць празрыстымі. Няма такога чужога чалавека, пра якога можна было б сказаць, што яго спазнаеш, калі захочаш. У гэтым сэнсе ты, перакананая, што словамі «не жадаю ведаць нікога, апрача сябе» можна прыбіць другога чалавека, — ці не пакутуеш і ты сама ад гэтае цяжкае хваробы — нежадання ведаць нікога, апрача сябе?