«Вы толькі і ўспамінаеце, калі вам нешта трэба»,— падумаў Рак. Кепская сувязь, гэты то блізкі, то далёкі, то звонкі, то глухі, быццам з таго свету, голас, гэтыя яе амаль плаксівыя інтанацы,— усё пачынала яго крыху раздражняць.
— Хоць парайце што-небудзь!
Моршчачыся, адводзячы трубку ад вуха, ён вяла паспрабаваў адхрысціцца:
— Дык у чым праблема? У крайнім выпадку хай платнае.
— Платнае для багатых. На платнае да трох тысяч. У год.
— Даляраў?! — ахнуў ён, на гэты раз хутка памножыўшы тры на чатыры.
— На філфак, канечне, менш...
— Дванаццаць тысяч! Але што я магу? Ды і хіба гэта робіцца так хутка? Дзе ж ты... вы раней былі?
— Баялася. Вы такая славутасць,— па другім крузе пайшла яна.— Можа, як-небудзь... мы ж не чужыя людзі...
— Я ніколі ў жыцці гэтым не займаўся.
— Хоць дайце надзею! А калі б гэта была наша дачка? Тады знайшлося б выйсце?
Ён сказаў:
— Паспрабую, але не абяцаю.
— Які вы добры! Я ведала, што вы паможаце!
— Ніякіх гарантый,— паўтарыў ён і, каб хутчэй скончыць: — Тады — да пабачэння?
— Не-не,— спахапілася яна, успомніўшы, што хоць з ветлівасці павінна і ім пацікавіцца.— А самі як? Усё адзін?
Настала яго чарга хоць коратка паспавядацца. Так, адзін, жаніцца не паспеў, доўга не было кватэры, а потым, калі яна з'явілася, не было з кім, больш не падыходзілі на выступленнях маладыя дзяўчаты, а пасля і сама жаніцьба стала нейкай не моднай,— наадварот, пачало лічыцца, што сапраўдны творца павінен быць заручаны толькі з Літаратурай, каб аддаваць усяго сябе творчасці,— словам, было позна.
— Так і жыву, працую ў рэдакцы ў аддзеле паэзіі, зорак з неба не хапаю, але жыццём задаволены, цаню сваю творчую свабоду... Ну, да пабачэння?
Але Міхайлоўская ўсё адцягвала: «Дзякую, дзякую, што б я без вас рабіла, вы такі ж добры, як і быў!» Зноў ён сказаў: «Да пабачэння?» — і зноў яна: — «Дык, значыць, можна спадзявацца? Можна вам званіць?»
І так некалькі разоў. Калі нарэшце ў трубцы пачулася піканне, Рак з прыкрасцю паглядзеў на стос чыстай паперы, на ноўтбук, дзе даўно ўключыўся рэжым чакання і патух манітор. Засяроджана пасвістваючы, ён дацягнуўся да ражка паліцы, зняў жэтон, пакруціў на пальцы, павесіў назад, выйшаў на лоджыю. У двары ужо амаль сцямнела. Ён узіраўся ў сіняватыя прыцемкі і думаў: цікава, чаму ён і праўда як бы за нешта адчувае віну?
І тут зноў ударыў ззаду званок. Уся яго вінаватасць знікла без следу. Ён падумаў на Міхайлоўскую: вось людзі, дай палец, кусаюць па локаць! Да яго не адразу дайшло, што гэта не тэлефон, а звоняць у дзверы. Асцярожна, не ўключаючы святло, ён прабраўся ў калідор, заглянуў у «вочка» — і ўбачыў суседа, які жыў праз вуліцу, старога Самусенку, і пачуў яго гучны басавіты голас:
— Відчыняй, бісаў сын! Я цябе бачыў толькі што на лоджы!
ІІ
Некалі даўно гэты Самусенка, Анатоль Фядосавіч яго звалі, выкладаў у іх ва ўніверсітэце старажытную, класічную і сучасную беларускую літаратуру, быў ненамнога старэйшы за студэнтаў, сімпатычны, строгі, высокі ростам; пра яго ведалі, што жанаты, мае сына і дачушку, а таксама, што ён аўтар нейкай надзвычай смелай дысертацы ці манаграфіі, якую, праўда, ніхто са студэнтаў не чытаў. У Рака засталося ў памяці, як Самусенка хутка заходзіць у аўдыторыю — ад паветранага струменя варушыліся старонкі канспектаў на першых партах, і адразу, яшчэ не дайшоўшы да кафедры, пачынае чытаць па памяці:
З-за рэчкі ціснуцца каровы.
Ідзе наперадзе Красуля,
за ёю Лысая, Рагуля
ды дзве пярэзімкі-цялушкі
ідуць у згодзе, як дзве дружкі;
а збоку чмыша бык Мікіта,
хвастом матаючы сярдзіта...
— І гэта ўсяго адна «бедная» беларуская сям'я! — казаў іранічна і чамусьці сярдзіта, як той бык, Самусенка.— Палічыце, і зразумееце, што гаротнасць нашага сялянства моцна перабольшана.
Аднак акрамя гэтай каронкі — цытаты з «Новай зямлі» — на яго занятках панаваў сум. Лекцы былі сухія. Ад манатоннага, крыху ў нос, голасу ўсе ўпадалі ў санлівасць. Затое на семінарах і іспытах рэзаў ён бязбожна, рабіўся яршысты, уедлівы: не пытаў, а дапытваў; студэнты ад страху называлі яго і Фядос Анатольевіч, і Анатоль Самусеевіч, і нават Майсей Фядосавіч, але ён не папраўляў — каб толькі такія хібы былі ў студэнтаў.
І вось так атрымалася, што ім, былому студэнту і былому выкладчыку, выпала жыць у суседніх дамах.
— Свет цесны,— жартаваў Самусенка,— Беларусь удвая, а Мінск утрая.
Як часта бывае ў мегаполісе, жывучы побач, яны амаль не сустракаліся. Рак ведаў, што Самусенка даўно на пенсіі, дзеці выгадаваліся, дачка-журналістка выйшла замуж за француза і жыла ў Парыжы, затое сын Юра — бацькоўскае гора, шалапут, байкер з банданаю, нідзе не прыткнуты, і чамусьці з гэтым Юркам Рак перасякаўся куды часцей, чым з яго бацькам. Юра неаднойчы заходзіў да Рака і, апусціўшы вочы, прасіў пазычыць грошы. Інтэлігентны, далікатны, мяккі Рак не мог яму адмовіць; між тым байкер, асмялеўшы, рабіўся ўсё больш нахабным, пачаў не проста прасіць, а патрабаваць,— тады толькі паэт парваў з ім адносіны, а неўзабаве даведаўся, што Юра загінуў, разбіўся на матацыкле. Яшчэ праз год адышла ў лепшы свет Самусенкава жонка. Калі-нікалі здалёк Рак бачыў стулены прывід у франтаватым французскім паліто, а потым знік і ён. Ці то з'ехаў да дачкі ў Парыж, ці перабраўся на дачу, ці мо («грэшнай справаю», думаў Рак) проста памёр. Аж недзе з паўгода назад Самусенка аб'явіўся жывы-здаровы, больш за тое — раптам успомніў пра былога студэнта і панадзіўся хадзіць да яго ў госці.