Рак даўно не бачыў яго, і цяпер быў уражаны, наколькі гады могуць змяняць чалавека. Самусенка нават паменеў ростам, як бы стаптаўся ці як бы зверху ціснуў на яго горб; нос агурком, як у пажылога армяніна, адцягнутыя ўніз вочы-слівы, сівыя рэдкія валасы, мох на вушах, рабацінне на твары не толькі вясной, а ўжо заўсёды. Затое характарам змяніўся мала; у свае семдзесят энергічны, задзірысты, часам нават хамаваты, ён злоўжываў гасціннасцю былога студэнта, пазіраў на яго зверху ўніз, быў упэўнены, што менавіта ён, Самусенка, узгадаваў цэлую плеяду талентаў, у тым ліку і Рака, і што Рак яму да канца жыцця за гэта абавязаны.
Ён бесцырымонна ўвальваўся ва ўтульную кватэрку, якую ахайны гаспадар трымаў у ідэальным парадку; ніколі не пытаючы дазволу, не цікавячыся, ці ёсць у гаспадара вольны час, настрой, жаданне, ён даставаў папку і пачынаў знаёміць Рака з новымі раздзеламі сваёй манаграфіі. Ён працаваў над другой яе часткай, і яму патрэбны былі слухачы. Акрамя жадання паслухаць заўвагі (у сэнсе, пахвальбу), ён меў і больш дальнія планы — спадзяваўся пры дапамозе Рака надрукавацца.
— Свая людына ў рэдакцы! Мо паможаш,— з лёгкай шапялявасцю ад устаўных метала-керамічных зубоў казаў ён.
Манаграфія была нейкай бясконцай. Ветлівы, бязвольны, далікатны паэт вымушаны быў асалавела слухаць. У яго не хапала смеласці сказаць жваваму дзеду, што ён і без таго наядаецца рукапісамі ў рэдакцы, стаміўся і проста хоча адпачыць. Калі-небудзь Самусенка, як ён тлумачыў — «для разрадкі», прыносіў шахматы або карты. У карты ён гуляў яшчэ сяк-так, у шахматы зусім няважна, кампенсуючы слабую гульню эмацыйнымі каментарамі. Ферзя называў каралеваю, слана — афіцэрам, ладдзю — турой або пушкай, замест ракіроўкі казаў — лакіроўка, замест шаха — шаховіч ці шахавенка. Іхнія дыялогі нагадвалі гогалеўскія.
— Дзе ты так у шахматы навучыўся, сам ці памагалі? — абавязкова ў пачатку пытаў Самусенка. А потым цягнуў: — Та-ак... т-э-кс... Шо він робліць, от нярускі... (Нярускімі ён называў усіх, хто не беларусы.)
Рак, ціха, пад нос:
— Канечне, не рускі, я беларускі.
— Шо він робліць, от нярускі...
— Канечне, не рускі, я беларускі. Ракіроўка праз бітае поле не робіцца... Добра, рабіце.
— Шо він, нярускі, робліць... Пачакай, я назад забяру ход... Дзе стаяла? тут? Я пастаўлю там...
Задумваючыся над ходам, Самусенка ссупліваў бровы — так, што выпіналі надброўныя дугі, і Рак, спадцішка на яго пазіркваючы, пачынаў верыць, што чалавек сапраўды пайшоў ад малпы.
— Што ж вы мне тут падрыхтавалі,— казаў ён,— якую пастку?
— Цэ мае сабачэ дзіло,— лагодна адказваў Самусенка. Жарты ў яго былі цяжкія; акрамя звычкі ўплятаць украінізмы, было ў яго яшчэ любімае, на ўсе выпадкі слоўка, якое асабліва раздражняла Рака,— гэта слова «памаглі». Дзе б што і з кім ні здаралася, ад побытавай непрыемнасці да глабальнага стыхійнага бедства, Самусенка, калі з намёкам, калі з хітрынкай і паніжаючы голас, але заўсёды ўпэўнена, канстатаваў: «Памаглі!»
«Самалёт разбіўся, чулі?»
«Не сам — памаглі».
«Цунамі ў Японіі...»
«Памаглі»,— адмахваўся Самусенка.
«Ну як ужо тут маглі памагчы?» — не вытрымліваў Рак.
«Экалагічны баланс парушылі».
Але яшчэ горш, чым карты, шахматы і чытанне манаграфіі было, калі Самусенка прыносіў пляшку самагонкі ці віскі, настройваўся на лірычны лад і хацеў, нават патрабаваў ад Рака шчырай бяседы. Тады для сціплага, сарамлівага, летуценнага паэта пачыналася проста кара егіпецкая. Па-першае, Самусенка быў пераборлівы ў плане закускі, любіў усё, як ён казаў, «вясковае, простае, сапраўднае», менавіта — сала з часнаком і цыбуляй, салёны гурок, яечню на шкварках,— акурат усё тое, чаго далікатны Рак цярпець не мог. «Я не апускаюся да таго, каб у кавярню хадзіць, мне хапае грошы на сваё, натуральнае,— казаў з гонарам Самусенка.— Я абы-чаго есці не буду. Ты мне па-простаму падсмаж пяльменяў з яечняй,— казаў ён,— а не амлет з беконам, ці як у той раз, памятаеш? — кітайскай локшыны з крэветкамі і мідыямі, прыдумаць жа такое!»