Але яшчэ больш мы не ведаем. Яшчэ больш пакуль неадкрытага, неразгаданага. Узяць хоць бы гэтыя ж зоры. Колькі іх можна бачыць голым вокам? Максімум некалькі тысяч. А іх жа - толькі ў межах сонечнай Галактыкі - мірыяды. Акрамя таго, ёсць яшчэ шмат іншых галактык, дзе таксама незлічоная колькасць зор. І ўсё гэта - планеты, планеты, планеты... Няўжо сярод іх няма ніводнай, дзе б існавала жыццё разумных істот? Няўжо наша цывілізацыя - адзіная ў гэтых неабсяжных, бязмежных прасторах космасу?
Таямніцы, таямніцы...
Ці зможа калі чалавек разгадаць іх да канца? Ці магчыма гэта наогул?
* * *
Што такое наша Зямля? Даўным-даўно, яшчэ з часоў Каперніка, вядома, што гэта - звычайны, трохі выцягнуты ў полюсах шар, які круціцца па арбіце вакол Сонца, і што шар гэты - не болей як маленькая пясчынка сярод іншых гіганцкіх планет.
А што такое мы, людзі, на гэтай пясчынцы? Што такое чалавечае жыццё ў параўнанні з вечнасцю Сусвету? Кароткае, як успышка маланкі, імгненне...
Калі думаеш аб гэтым, якімі дробнымі і нікчэмнымі становяцца адразу ўсе нашы штодзённыя перажыванні і непрыемнасці, усе нашы крыўды, сваркі, згрызоты.
Мы прыходзім у гэты свет, каб радавацца цудоўнаму і самім ствараць цудоўнае, быць шчаслівымі і клапаціцца пра шчасце іншых. Вось адзіна высокае і несумненнае прызначэнне homo sapiens - чалавека разумнага.
Чаму ж мы так часта і так лёгка забываем пра гэта? Нашто псуём адзін аднаму нервы, атручваем жыццё рознай грубасцю, несправядлівасцю, подласцю? Няўжо нельга абысціся без гэтага? Няўжо нельга жыць чыста, высока, светла?
* * *
Цэлы дзень у галаву лезуць неадчэпныя, нейкія дзіўна-неверагодныя думкі. Што такое я? Чаму я - гэта я? Чаму мой розум, мая душа аказаліся менавіта ў гэтым целе, а не ў якім-небудзь іншым, скажам, у Кандратавым або Алесевым? Чаму я нарадзіўся мужчынам, а не жанчынай? Чаму нарадзіўся ў 1944 годзе, а не ў якім-небудзь 1044 ці нават 44 годзе да новай эры? І наогул, чаму я паявіўся на свет менавіта ў гэтых бацькоў, у гэтай маленькай палескай вёсцы, у гэтым раёне зямнога шара?
Выпадковасць гэта ці нейкая заканамернасць? Калі заканамернасць, то ад каго і ад чаго яна залежыць?
Калі выпадковасць, то няўжо я мог не з'явіцца на свет зусім?
І няўжо калі-небудзь прыйдзе такі час, што перастане біцца маё сэрца, што на зямлі, як і цяпер, будуць цвісці сады, спяваць птушкі, будуць смяяцца людзі, прызнавацца адно аднаму ў каханні, а мяне ўжо не будзе? Не будзе ніколі-ніколі...
О, д'ябал! Што са мной сёння - не разумею. Ніколі яшчэ не глядзеў я на сябе такімі дзіўнымі, цвяроза-староннімі вачыма.
* * *
Міхась перазняў здымак, які прыслала Валя, павялічыў яго і павесіў над сваім ложкам. Верасу гэта не спадабалася.
- Здымі, Міша, - сказаў ён, - і не займайся больш дзяцінствам.
Той шчыра здзівіўся:
- Чаму гэта дзяцінства?
- А таму. Калі ты паважаеш сваю дзяўчыну, то няма чаго чапляць яе фатаграфію на кожным слупе.
Міхась адразу ўспыхнуў, і я думаў, што ён, як заўсёды, кінецца з запалам даказваць сваё, але ён надзіва стрымана, праўда, з прыкметнаю крыўдаю ў голасе адказаў:
- Па-першае, я павесіў фатаграфію не на слупе, а ў сваім пакоі над сваім ложкам. А па-другое, што табе да таго? Не хочаш - не глядзі.
- Каханне, Міхась, рэч інтымная. І неабавязкова яго выстаўляць напаказ.
Заранок чамусьці не стаў больш спрачацца і, адвярнуўшыся ад Міколы, хмура ўткнуўся ў нейкую кніжку.
Тады не выцерпеў і запярэчыў Верасу я:
- Не бачу нічога кепскага. Натуральная чалавечая патрэба падзяліцца сваёй радасцю, жаданне ўзвысіць сваю каханую, калі хочаш апаэтызаваць яе. Няўжо ж лепш, калі чалавек наогул замкнецца ў сабе, будзе таіць і пачуцці і думкі?
- Таіць не таіць, а і хваліцца няма чаго, - стаяў на сваім Верас. - Цярпець не магу людзей, якія, ледзь пацалаваўшы дзяўчыну, пачынаюць кожнаму расказваць аб гэтым узахлёб.
- Мікола, ты, як звычайна, кідаешся ў крайнасці. Ніхто ж не збіраецца абараняць розных пашлякоў і цынікаў. Вядомая рэч, яны могуць спаганіць самае святое. Але ж не забараняць з-за гэтага людзям наогул гаварыць пра каханне? Іншая справа - што гаварыць і як гаварыць. Тут я з табою згодны.
- Сапраўдны мужчына пры любых акалічнасцях не будзе нічога расказваць.
- Значыць, па-твойму, Петрарка, які адкрыта ў вершах гаварыў пра сваю каханую, пра свае пачуцці да яе, не сапраўдны мужчына? Значыць, Леанарда да Вінчы, які намаляваў партрэт Моны Лізы, зняважыў яе, зняславіў? У такім выпадку...
- Ха-ха-ха! - засмяяўся нечакана Верас, не даўшы мне дагаварыць.
Я паглядзеў на яго са здзіўленнем: