Жарты, смех - і неяк неўзаметку работа ажывілася.
Я без адпачынку насіў цяжкія, пузатыя мяхі, шырокім, ёмістым шуфлем насыпаў збожжа, зноў насіў і зноў насыпаў - і не адчуваў стомы. Пот заліваў вочы, ад шалёнага тэмпу калацілася, ледзь не выскоквала з грудзей сэрца!
А тэмп усё ўзрастаў. Мы ўжо не ходзім - амаль бегаем. І не паспееш закінуць мяшок на спіну, як ужо нецярпліва падганяюць:
- Сып хутчэй!
- «Сып-сып...» - падахвочваюць шуфлі.
- Ыэх! - пакрэктваем мы.
- Давай, хлопцы!
- Не збаўляць тэмпу!
Ужо нельга адрозніць, дзе і хто крычыць. Спаборніцтва захапіла, закружыла нас у сваім імклівым віры. І здавалася, што ўсё навокал - ток, свіран, зямля - таксама прыйшло ў гэты шалёны, нястрымны рух!
...Калі ад камбайнаў прыйшлі першыя машыны, ток быў свабодны і нават чыста падмецены.
* * *
Нарэшце я адважыўся і сказаў ёй тое, пра што даўно думаў:
- Надзя... Мяне трывожыць і нават палохае адна твая... як бы табе сказаць... Словам, як толькі ты ўбачыш незнаёмага, ды яшчэ не дай Бог сімпатычнага хлопца, то стараешся абавязкова паланіць яго. Я разумею: кожнай дзяўчыне прыемна, калі на яе заглядаюцца. Але...
- Ну-ну, гавары, - Надзя глядзела на мяне са здзеклівым прыжмурам і гатова была вось-вось засмяяцца. - Што далей?
- А тое, што ты думаеш толькі пра сябе...
Яна чамусьці ўздыхнула і, памаўчаўшы, ужо сур'ёзна сказала:
- Жэня, ты ўжо не першы раз гаворыш мне гэта. Чаму?
- Таму, што мне непрыемна, Надзя.
- Што непрыемна?
- Узяць хоць бы Івана Пятровіча...
- Дарэчы, пра Івана Пятровіча, - перабіла яна мяне. - Нядаўна я яму проста сказала, каб не хадзіў да мяне. І ведаеш, што ён мне адказаў? «Я пайду. Але я буду чакаць, я цярплівы».
- Відаць, цябе цікавіць, хто з нас больш цярплівы?..
Яна засмяялася.
* * *
«Чалавек - гэта цэлы свет...»
Думаў, што ведаю Надзю ўжо лепей, чым сябе. І аказалася - не.
Учора загаварылі пра яе будучую настаўніцкую работу.
- Цяжка будзе табе, - сказаў я. - Сённяшнія вучні знаеш якія? Не зможаш нешта перайначыць, перамагчы - і будзеш перажываць, плакаць дома ў роспачы.
- Гэта праўда. Я не магу, не магу вытрымаць, калі бачу несправядлівасць. Але я не магу з ёю і змагацца.
- Аднаму цяжка змагацца. Важна, каб была падтрымка, дапамога калег...
- Ух, а што ў нашай школе робіцца! - горача, усхвалявана загаварыла яна. - Я іх усіх паразганяла б! Яны ж толькі калечаць дзяцей. І як крыўдна, што нават добрых людзей засмактала гэта балота мяшчанства. Вось Марыя Антонаўна. Якой яна была ў першы год работы! Нешта шукала, нечага дабівалася, праводзіла з вучнямі розныя гутаркі, вечары... І якой яна стала цяпер? Як быццам падмянілі чалавека. А чаму? Таму, што махнула на ўсё рукой: «Гары яно гарам... Што, мне больш трэба, чым усім?» І апусціла крыллі. І адчула, што так нават лепш, спакайней - ніхто цябе не чапае і ты нікога не чапаеш... Як гэта страшна!
А я слухаў Надзю, не тоячы захаплення. Упершыню яна адкрылася мне такою!
* * *
Надвячоркам люблю заходзіць да швагра... Калі выпадае вольная хвіліна, сядзім з ім, гамонім: ён з цікаўнасцю распытвае ў мяне пра горад, пра мае навукі, я ж з ахвотай слухаю яго дасціпныя апавяданні пра розныя вясковыя здарэнні, часцей за ўсё, канечне, вясёлыя, камічныя, ад чаго мы звычайна абодва гучна, са смакам рагочам.
Сёння, аднак, швагру, здаецца, не да размоў. Ён стаіць у канцы двара і, успёршыся на веснічкі, заклапочана ўзіраецца некуды за раку, на балота.
- Што ты там выглядаеш? - пытаюся я, падыходзячы да яго. - Куды на рыбалку падацца?
- Да-а... Задаў нам сёлета Апанасенка рыбалку, будзь здароў!
- А што такое?
Швагер садзіцца ля плота на бервяно, нетаропка закурвае і пачынае расказваць мне пра новыя парадкі ў калгасе. Аказваецца, з гэтага года Апанасенка забараніў людзям касіць пожню, якая заўсёды была ў гаспадарцы неблагой падмогай. На калгасныя сенажаці таксама сказаў, каб не разлічвалі. Сена і так не хапае, а планы растуць... Але ж бедную кароўку, дзе б яна ні стаяла, трэба нечым карміць. І вось бегаюць цяпер вяскоўцы, мітусяцца, дзе хто якую травіну ўварве: хто па алешніку, хто на канаўцы. А хто і ў суседні калгас заскочыць. Як швагер нядаўна. Прыцемкам выкасіў ладны кавалак на тым, дабраслаўскім, баку і, пакуль не агледзеліся, травою прывёз дадому. Толькі што там таго сена - кот наплакаў. А дзе ўзяць яшчэ - хто яго ведае...
- Слухай, Антонавіч, - кажу я швагру, - а вы на сходзе спрабавалі аб гэтым гаварыць?
- Які там сход! - махае ён рукою. - Калі Апанасенка рашыў - ніякі сход не паможа.
- Паможа! Трэба толькі не адзін аднаму па завуголлі, а адкрыта выказаць усе свае прэтэнзіі, патрабаванні. Нельга ж так ставіцца да людзей. Гэта ж - яўнае самаўпраўства!