Падняўся, абапіраючыся на кій, i здзівіўся. Перад ім унізе рассцілалася даліна, амаль зялёная яшчэ — прывабна зялёная. Ён выйшаў на край плато. Во цуд!
Заварожаны, забыўшыся на боль, выйшаў на абрыў. Тут быў абрыў. Але ўдалечыні, з бакоў, ёсць i накатыя схілы. Спакусліва вабіла даліна. Там — жыццё. Але ці трэба спускацца яму туды? Яму трэба ісці на поўнач. А там — усход. Але да каго прывядзе дарога на поўнач? Маджахеды — усюды. Вакол Кабула. I на таджыкскай граніцы. Нядаўна было паведамленне, што яны абстралялі савецкія награнічныя пасты. Куды ж ісці? Але галоўнае — сон не вярнуў сілы, хоць боль у калене прытупіўся, знямеў. Вочы не адпускаюць ад даліны. Там маглі застацца пачаткі кукурузы, буракі. Што ў ix яшчэ расце? Дыні! Якія дыні нярэдка падаюць у палкавой сталоўцы! Рот напоўніўся салодкай слінай. Над ім плыў цень. A даліна залітая вячэрнім сонцам. I здавалася, што ён бачыць ix, жоўтыя дыні.
— Слабак, — але злосць на ўласную слабасць прыкметна палагаднела. Адчуваў, што даліна не адпусціць. Але хутка зойдзе сонца, адразу наступіць цемра. А спускацца няпроста. З хворай нагой. Спуск цяжэй, чым пад’ём, больш небяспечны.
Сеў над самым абрывам, прытуліўшыся да каменя, i глядзеў, не адрываючыся, на даліну. Адтуль, знізу — i гэта не уяўлялася — плылi цеплыня i пахі зямлі, пахі ўсяго таго, што дае жыццё. Здавалася нават, што пахне дымам i свежым хлебам, хоць нідзе, ні блізка пад гарой, ні ў далёкай шызай смузе, не бачыў ні сялення, ні рухомай кропкі — машыны ці чалавека.
Зайшло сонца. Пагаслі фарбы ў даліне, пагасла снежная шапка. I густы змрок упаў з неба. Там, дома, акрамя хіба Каўказа, змрок узнімаецца з зямлі, а тут цемру пасылае неба, нават поўня месяца i буйныя зоркі не разрэджваюць гушчыню ночы.
Але… што гэта? Далека ўнізе бліснулі агні. Уміг — доўгі ланцужок агнёў.
Барыс падумаў, што зноў галюцынацыя — як прывід жаночы. Не. Адвярнуўся, паглядзеў у ноч, павярнуўся назад — агні іскрыліся. Працёр вочы — агні расплыліся, але тут жа зноў выстраіліся ў роўную градку. Але ж тут, у Афганістане, нідзе не гараць такія мірныя агні. Вайна. Яны гараць у Пакістане. Бачыў ix з вышыні ў часе начных палётаў. Перад вачамі паўстала карта з зігзагам граніцы. Карту граніцы яны вывучалі пільна — каб не рабіць парушэнняў.
Барыс доўга заварожана глядзеў на гэтыя цудадзейныя агні. I бачыў жыццё i… мір. Мірнае жыццё, дзе не трэба пускаць ракеты, бамбіць, страчыць з кулямётаў.
Цяжкі нямы роздум выліўся радасным гучным голасам:
— Мама! Тома! Я прыйду да вас. Я прыйду. Цераз Пакістан, Аравію. Амерыку. Швейцарыю. Свет абагну. Але прыйду! Мама!
Але тут жа мацюкнуў сябе:
— Слабак! Гаўнюк! Здраднік! Ты хочаш здацца? Ворагу?
Скакаў на адной назе, як ад моцнага болю, i лаяўся, лаяўся самымі адменнымі словамі, якія, бадай, ніколі не ўжываў у самай страшнай злосці. На сябе лаяўся. Не толькі на сябе…
Спыніўся. Знайшоў на поўначы нізкую палярную зорку, крыкнуў ёй:
— А каму патрэбны нашы смерці? Сушкова смерць! Варанкова! Мая! Маткам нашым? Жонкам? Нявестам? Завошта мы павінны паміраць?
Гэта былі не яго словы. Але ён сказаў ix яшчэ паўгода назад, калі яму не пагражала больш такая смерць. Бацьку сказаў, спрачаючыся з ім пасля добрай чаркі. А тут чуў гэтыя словы неаднойчы ад Гаркушы. I не аспрэчваў, I ніхто з лётнага саставу не аспрэчваў. Адзін хіба прапагандыст палітаддзела, ды i той хутчэй рабіў гэта па абавязку службы сваёй.
— Дык каму ж я магу здрадзіць? Табе, мама? Табе, Тома?
…У трывожным сне ён бачыў вялікія гарады — як Масква, як Нью-Йорк, — залітыя яркім агнём ліхтароў. I на шырокіх вуліцах, на плошчах — мора людзей. I ён як бы ўзвышаўся над імі i бачыў у гэтым моры родныя постаці — то маці, то Тамары, бацькі, Глеба, Ірыны, Леаніда, Шувалава… Імкнуўся дагнаць ix, клікаў. Але яны не разумел! яго, мовы не разумелі, жадання. Глядзелі здзіўлена: чаго хоча гэты ўсхваляваны чалавек? Як ім растлумачьщь, што ён хоча аднаго, самага простага: дайсці да блізкіх людзей. I каб яны зразумелі яго. Ён паўтараў ім слова «маці» на дзевяці мовах. Людзі смяяліся. З чаго? Што ён шукае сваіх? Ёй так даўно ішоў да ix! Свет абышоў. У яго баляць ногі. Моцна баляць.
Пачаў спускацца ў даліну з першымі промнямі сонца. Неба ачысцілася ад хмар, што вымылася, i сонца свяціла ярка, сляпіла вочы. Не адразу знайшоў спуск — авечую сцежку. Яна была крутая i слізкая ад учарашняга дажджу. Колькі разоў упаў, каціўся, крычаў ад болю — не баяўся, не саромеўся. Аднак тут жа паднімаўся i ішоў уніз з адчайнай рашучасцю; кароткі кій мала памагаў, на яго можна абаперціся хіба на раўніне.