– Вы расказалі нам дзівосную гісторыю, – прамовіў Шэрлак Холмс. – Годнае завяршэнне такой надзвычай цікавай справы. У апошняй частцы вашага аповеду нічога новага для мяне не было, апроч таго, што вяроўку вы прынеслі з сабой. Гэтага я не ведаў. Дарэчы, я спадзяваўся, што Тонга згубіў усе свае калючкі, аднак на параходзе ён стрэліў у нас яшчэ адной.
– Ён і згубіў усе, апроч той, што заставалася ў трубцы.
– Зразумела, – адказаў Холмс. – Я пра гэта не падумаў.
– Ёсць яшчэ пытанні? – ветліва пацікавіўся наш вязень.
– Думаю, не, дзякуй.
– Што ж, Холмс, – сказаў Этэлні Джонс. – Вы чалавек, якому варта патураць, бо ўсе мы ведаем, што ў злачынствах вы разбіраецеся па-майстэрску. Але абавязак – гэта абавязак, а я і так пайшоў вам насустрач, парушыўшы ўсе магчымыя правілы. Мне будзе нашмат спакайней, калі гэты наш апавядальнік акажацца ўрэшце пад надзейным замком. Кэб нас чакае, ды і два інспектары ўнізе таксама. Вельмі абавязаны вам з містэрам Ўотсанам за дапамогу. Безумоўна, вы спатрэбіцеся ў судзе. Дабранач.
– Дабранач, джэнтльмены, – развітаўся і Джонатан Смол.
– Толькі пасля цябе, Смол, – сказаў асцярожны Джонс, калі яны пакідалі пакой. – Не надта мне хочацца, каб ты трэснуў мяне драўлянай нагой, як таго хлопца на Андаманскіх астравах.
– Ну вось нашая маленькая драма і скончылася, – падсумаваў я пасля таго, як мы некаторы час моўчкі курылі. – Баюся, гэта апошняе расследаванне, у якім я меў магчымасць вывучаць вашыя метады. Міс Морстэн аказала мне гонар і прыняла маю прапанову рукі і сэрца.
Холмс расстроена прастагнаў.
– Гэтага я і баяўся. Не, павіншаваць вас не магу.
Мяне гэта трохі зачапіла.
– У вас ёсць прычыны не ўхваляць мой выбар?
– Зусім не. Мушу прызнацца, што яна – адна з самых чароўных юных лэдзі, якіх мне даводзілася сустракаць, і магла б дапамагаць нам у нашых справах. У яе, несумненна, ёсць да гэтага здольнасці, пра што сведчыць ужо хаця б тое, што з усіх папер свайго бацькі яна прынесла нам менавіта план Агрскай крэпасці. Аднак каханне – рэч эмацыйная, а эмоцыі заўсёды супярэчаць сапраўды халоднаму розуму, які я стаўлю вышэй за ўсё астатняе. Сам я ніколі жаніцца не буду, каб не страціць яснасці думкі.
– Спадзяюся, – засмяяўся я, – мой розум гэтае выпрабаванне вытрымае. Але вы выглядаеце стомленым.
– Мая заўсёдная рэакцыя. Я яшчэ тыдзень буду ўвесь змардаваны.
– Як дзіўна перыяды таго, што ў звычайнага чалавека я назваў бы лянотай, чаргуюцца ў вас з неймавернымі пад’ёмамі сілы і энергіі.
– Мабыць, ува мне ёсць задаткі вялікага гультая і не меншага працаўніка. Я часта думаю над гэтымі радкамі Гётэ: «Schade dass die Natur nur einen Mensch aus dir schuf // Denn zum wurdigen Mann war und zum Schelmen der Stoff»[5]. Вернемся, аднак, да нашай норвудскай справы. Бачыце, у іх праўда быў у доме памочнік, як я і падазраваў, і гэта можа быць толькі Лал Раа, дварэцкі. Такім чынам, Джонса чакае гонар злавіць хоць адну рыбку з нашага багатага ўлову.
– Як несправядліва раздзялілі мы перамогу! – прамовіў я. – Усю працу ў гэтай справе зрабілі вы. Я атрымаў жонку, Джонс – славу. Што ж застанецца вам?
– А мне, – адказаў Холмс, цягнучы доўгую белую руку да футарала, – мне застанецца мая ампула з какаінам.
Каментар
Аповесць была ўпершыню надрукаваная ў 1890 годзе ў Lippincott’s Monthly Magazine адначасова ў Лондане і Філадэльфіі.
Эўклід (каля 300 г. да н. э.) – старажытнагрэцкі матэматык, аўтар першага тэарэтычнага трактата па матэматыцы, які да нас дайшоў. Пяты пастулат – адна з аксіёмаў, што ляжаць у аснове класічнай планіметрыі. Упершыню выкладзеная ў «Пачатках» Эўкліда.
Джэзайл – гл. каментар да аповесці «Эцюд у пунсовым».
Брыяравая люлька – люлька, якая робіцца з выкарыстаннем брыяру, то бок кораня верасу.
Трыхінапальскі тытунь – гл. каментар да аповесці «Эцюд у пунсовым».
«Птушынае вока» – тып нарэзкі люлькавага тытуню: даволі буйная закручаная стружка.
Андаманскія астравы – архіпелаг у Індыйскім акіяне паміж Індыяй і М’янмай. У 1789 годзе быў заваяваны ангельцамі, і пасля Паўстання сіпаяў 1857–1859 гадоў сюды пачалі высылаць тых, хто змагаўся за незалежнасць. У 1896–1906 гадах у горадзе Порт-Блэр, адміністрацыйным цэнтры Андаманскіх астравоў, узвялі цэлы турэмны комплекс, Сотавую турму.
5
«Як жа з цябе аднаго чалавека прырода зрабіла? // Тут матар’ялу на двух – вартага ды махляра» (з нямецкай пераклаў Антон Францішак Брыль).