— Глядзець страшна, — дадаў Вiлюс.
Зоркi мiгцелi цьмяна, па-восеньску. За кругам, акрэсленым полымем вогнiшча, застыла напружаная цемра, толькi дзе-нiдзе ўсыпаная нерухомымi агеньчыкамi — адлюстраванымi свяцiламi.
— Мне пара, — сказаў салдат i паглядзеў на зоркi. — Пара.
— Пераначавалi б з намi, — прапанаваў Вiлюс. — Месца хопiць, спальны мяшок знойдзецца. Куды вы цяпер пойдзеце — цемра суцэльная, яшчэ ў дрыгву патрапiце.
— Трэба. — Салдат устаў. — Служба, пазнiцца не выпадае.
Салдат ступiў у цемру. Чорны сiлуэт растварыўся ў тумане. Мiльгануў яшчэ раз, закрываючы адлюстраванне зорак у вадзе, i знiк. Як бы i не было чалавека.
— Я тут не заблукаю.
Гэтыя словы прагучалi выразна, быццам сказаныя побач, i людзi на выспачцы ўздрыгнулi.
Мужчынам не спалася. Леглi яны разам з усiмi, праварочалiся з боку на бок добрую гадзiну, але сон не iшоў. Зараз яны сядзелi ля пагаслага вогнiшча. Пойдуць папалiць — так сказалi жонкам.
Вiлюс дымiў ужо не першай цыгарэтай, усё паварочваючыся да намёта, што цямнеў у густым тумане. Зрэдку апаноўвала неадольнае жаданне зiрнуць на сынка, ён уставаў i, падкраўшыся да намёта, прыслухоўваўся. Усярэдзiне было цiха. Сынок спакойна соп, напэўна, так i не зразумеўшы, што яму пагражала гадзiну назад.
— Агiдная работа ў гэтага салдата, — сказаў Вiлюс. — Нават памылiцца нельга.
— Як у час ён паспеў… - вiдаць, у дзесяты раз паўтарыў Рычардас.
— У час…
Туман згушчаўся, кропелькi, што плавалi ў паветры, рабiлi вiльготнай вопратку, але мужчыны не адчувалi нi сырасцi, нi холаду. А за Нёманам глуха грукацелi выбухi, па небе блукалi промнi пражэктараў — няяркiя, размытыя, як светлыя палосы, вычарчаныя на кепскай паперы. Грозна ракацелi цяжкiя самалёты. Вiдаць, там праходзiлi манеўры, i тысячы чалавек — салдаты, афiцэры, генералы — не спалi гэтай ноччу.
— Нават уначы чалавеку выспацца не даюць!.. — буркнуў Вiлюс.
— Бывае, гэтыя заняткi патрэбны i ў мiрны час… А цябе, пэўна, мала старшына ганяў.
— Я санiтарам быў, - агрызнуўся Вiлюс.
Рычардас змаўчаў.
— Лепш бы зусiм не было армiй! — сказаў Вiлюс.
— Можа, i не будзе калi-небудзь. Забудуць людзi пра вайну. Стануць…
— Журналiстамi!.. — таропка ўставiў Вiлюс, узрадаваўшыся магчымасцi змянiць размову. I чаму ён сам не кiнуўся тады да малога?..
Удалечынi ўсё грукаталi выбухi, а начныя птушкi на балоце маўчалi.
— Гэта ўжо хто кiм пажадае… — працягнуў Рычардас.
У баку моста раптоўна шугануў слiпучы слуп полымя. Белае ненатуральнае святло азарыла балота; i мужчынам падалося, што каркас моста ажыў, узняўся ў паветра i застыў — у адно iмгненне.
Даляцела запозненая выбуховая хваля.
— Няўжо… памылiўся? — прашаптаў Вiлюс.
— Напэўна, вучэбная грукнула. Або звер нейкi на мiну напароўся, — спакойна запярэчыў Рычардас.
— Заўтра з самай ранiцы iдзём адгэтуль.
— Ды ўжо ж, пасля гэтага журавiны збiраць не станеш… Такое ўражанне, быццам на фронт трапiлi.
— Якое шчасце, што можна iсцi спаць i заўтра мiрна прачнуцца, — умiхнуўся Вiлюс.
Гэты выбух быў апошнi. Сталася зусiм цiха. Пагаслi промнi пражэктараў адначасна, разам з рэхам выбуху.
Зноў танюткiм галаском пiскнула iвалга i тут жа змоўкла, вырашыла, што не пасуе ёй, дзённай птушцы, спяваць сярод начы.
Да шашы было далёка. Гужам iшлi яны вузкай сцяжынай, пратаптанай цераз поле, i Вiлюс крочыў апошнi. Дзецi хутка ўцiхамiрылiся, але потым сталi ныць, i маткi моўчкi цягнулi iх за рукi, быццам баючыся спазнiцца. А спяшацца не было куды.
Нарэшце паказалася шаша. Здалёку свяцiўся аўтобусны прыпынак, адзначаны жоўтым дыскам.
Дошка з раскладам аблупiлася. Але Рычардасу ўдалося неяк разабраць, што аўтобус на Вiльню прыйдзе праз гадзiну. Ён азiрнуўся.
Вiлюс стаяў убаку i глядзеў некуды ўдалеч.
— Паслухай… — сказаў, падышоўшы да яго, Рычардас. — Не, бадай, не варта…
— Ды кажы.
— Лухта, — махнуў рукой Рычардас. — Праўда, часам усялякае глупства ў галаву лезе. Нават дзiўна… Давай пагуляем, чаго тут тырчаць…
Вiлюс паслухмяна пайшоў за Рычардасам.
Крочылi яны ўскрай шашы. Прайшлi даволi далёка, але Вiлюс нi пра што не пытаўся — куды яны iдуць, што хацеў сказаць Рычардас. Бадай, Вiлюс нават не заўважыў, як далёка яны адышлi ад прыпынку.
— Мне ўвесь час здаецца, што я ўжо бачыў гэтага салдата, — нарэшце загаварыў Рычардас. — Сапраўды дзiўна.
— Трэба было спытацца.
— Я толькi сёння ўзгадаў.
— Шмат ездзiш. Сустракаешся з людзьмi.
— Вось менавiта, сустракаюся…
Трохi далей ад шашы стаяў доўгi цагляны будынак, абнесены жывой загароджай з глогу. У двор вяла пасыпаная друзам дарожка.
— Школа, — паведамiў Рычардас. — Зойдзем?
Вiлюс толькi пацiснуў плячыма. Часу яшчэ было багата, i яму ўсё роўна, куды iсцi. Не хацелася вяртацца на прыпанак, яму не было пра што размаўляць з жонкай.
Калiдор з белымi сценамi, на якiх вiселi плакаты, дыяграмы i насценгазеты, пуставаў. Толькi ў класах, за дзвярыма, на якiх чарнелi таблiчкi з светлымi рымскiмi лiчбамi, прыглушана гучалi галасы настаўнiкаў.
— Усе на ўроках, — сказаў Вiлюс i чамусьцi груба дадаў: — А ты, вядома, надумаў карэспандэнцыю напiсаць? На аўтобус не паспеем.
— Спадзяюся, дзверы не замкнёныя…
Вiлюс не зразумеў.
Рычардас штурхнуў адны дзверы, i яны прачынiлiся.
На палiцах былi раскладзены пагнутыя шлемы, iржавае дула кулямёта, асколкi снарадаў, пажоўклы сшытак. Насупраць, на сцяне, вiсеў вялiкi партрэт салдата, вiдаць, перазняты са старой фатаграфii.
— Я ведаў, што гэта ён, — нягучна сказаў Рычардас. — Не памылiўся…
Пад партрэтам чарнеў надпiс: «Загiнуў 22 чэрвеня 1941 года, узрываючы мост з фашысцкiмi танкамi».
— Не! — закрычаў Вiлюс. — Не!..